Belgian Congo

Kongo ya Belgium (Sefora: Congo belge, e bidiwa [kɔ̃ɡo bɛlʒ]; Sedatšhe: Belgisch-Congo)[a] e ne e le kolone ya Belgium mo Aforika Bogare go tloga ka 1908 go fitlha ka boipuso ka 1960 mme ya nna Rephaboliki ya Congo (Léopoldville). Koloni ya pele e ne ya amogela leina la yone la ga jaana, Repaboliki ya Temokerasi ya Congo (DRC), ka 1964.

Puso ya bokoloniale kwa Congo e ne ya simolola kwa bofelong jwa lekgolo la bo19 la dingwaga. Kgosi Leopold II wa Ba-Belgium o ne a leka go tlhotlheletsa puso ya Belgium gore e tshegetse go atolosiwa ga bokoloniale go dikologa Congo Basin e ka nako eo e neng e sa dirisiwe thata. Go nna le maikutlo a a sa tshwaneng ga bone go ne ga dira gore Leopold ka boene a tlhome kolone. Ka tshegetso ya dinaga di le mmalwa tsa Bophirima, Leopold o ne a fitlhelela kamogelo ya boditšhabatšhaba ya Congo Free State ka 1885. Kwa tshimologong ya ngwagakgolo, tirisodikgoka e e neng e dirisiwa ke badiredi ba Foreisetata kgatlhanong le batho ba naga ya Congo le tsamaiso e e setlhogo ya go dirisa batho botlhaswa mo ikonoming e ne ya dira gore Belgium e nne le kgatelelo e e tseneletseng ya bodipolomate go tsaya taolo ya semmuso ya naga, e leng se e neng ya se dira ka go tlhama Belgian Congo ka 1908.

Puso ya Belgium kwa Congo e ne e ikaegile ka "tharonngwe ya bokoloniale" (trinité coloniale) ya dikgatlhego tsa puso, barongwa le tsa dikhamphani tsa poraefete. Go newa tshiamelo ya dikgatlhego tsa kgwebo tsa Belgium go ne ga raya gore madi a mantsi a ne a elela kwa Congo le gore dikgaolo ka bongwe di ne tsa nna tse di kgethegileng. Mo makgetlong a mantsi, dikgatlhego tsa puso le tsa dikgwebo tsa poraefete di ne tsa golagana thata, mme puso e ne ya thusa dikhamphani go kgaotsa diteraeke le go tlosa dikgoreletsi tse dingwe tse di neng di tlhagisiwa ke batho ba naga. Kolone e ne e arotswe ka dikarolwana tsa tsamaiso tse hlophisitsweng ka tatelano mme di tsamaiswa ka ho tshwana ho ya ka "pholisi ya naha" e behilweng (politique indigène). Se se ne se farologana le mokgwa wa pholisi ya bokoloniale jwa Borithane le Fora, e ka kakaretso e neng e rata ditsamaiso tsa puso e e sa tlhamalalang, go boloka baeteledipele ba setso mo maemong a taolo ka fa tlase ga tlhokomelo ya bokoloniale.[tlhaloso e tlhokega].

Ka dingwaga tsa bo 1940 le bo 1950, Belgian Congo e ne ya itemogela go nna mo ditoropong go go tseneletseng mme puso ya bokoloniale e ne ya simolola mananeo a a farologaneng a tlhabololo a a neng a ikaeletse go dira kgaolo eno go nna "koloni ya sekao". Dipholo dingwe di ne tsa bona tlhabololo ya maemo a mašwa a magareng a "évolués" ya Aforika e e fetotsweng Yuropa mo ditoropong.Ka dingwaga tsa bo 1950, Congo e ne e na le badiri ba ba duelwang ba ba menaganeng gabedi go feta ba koloni epe e nngwe ya Aforika.

Ka 1960, ka ntlha ya mokgatlho o o neng o aname le o o neng o ntse o oketsega wa go ema nokeng boipuso, Congo ya Belgium e ne ya bona boipuso, ya nna Repaboliki ya Congo ka fa tlase ga Tonakgolo Patrice Lumumba le Moporesidente Joseph Kasa-Vubu. Dikamano tse di bokoa fa gare ga ditlhopha tsa sepolotiki mo teng ga Congo, go tswelela ga Belgium go nna le seabe mo mererong ya Congo, le go tsereganya ga makoko a magolo (bogolo jang United States le Soviet Union) ka nako ya Ntwa ya Molomo go ne ga baka paka ya dingwaga di le tlhano ya ntwa le go sa tlhomamang ga dipolotiki, e e neng e itsiwe e le Mathata a Congo go fitlha ka 1960. Joseph-Désiré Mobutu ka Ngwanatsele 1964.

Congo Foreisetata

Leopold II, Kgosi ya Ba-Belgium le mong wa Foreisetata wa Congo go tloga ka 1885 go ya go 1908

Bana ba ba neng ba kgaolwa ditokololo ka nako ya puso ya ga Kgosi Leopold II

Leopold

Go fitlha kwa bofelong jwa lekgolo la bo19 la dingwaga, ke Bayuropa ba le mmalwa fela ba ba neng ba itlhaganelela go tsena mo Congo Basin. Dikgwa tsa pula, metlhaba le malaria e e tsamayang le yone le malwetse a mangwe a boboatsatsi, a a tshwanang le bolwetse jwa boroko, di ne tsa dira gore e nne tikologo e e thata ya go batlisisa le go dirisa botlhaswa ga Yuropa. Ka 1876, Kgosi Leopold II wa Belgium o ne a rulaganya Mokgatlho wa Boditšhabatšhaba wa Aforika ka tirisanommogo ya batlhotlhomisi ba ba eteletseng pele ba Aforika le tshegetso ya mebuso e le mmalwa ya Yuropa go rotloetsa go batlisisa le go dira Aforika kolone. Fa Henry Morton Stanley a sena go tlhotlhomisa kgaolo eno mo loetong lo lo neng lwa fela ka 1878, Leopold o ne a ratana le motlhotlhomisi yono mme a mo thapa go thusa dikgatlhego tsa gagwe mo kgaolong eno.

Leopold II o ne a tlhoafaletse go bona kolone ya Belgium le eleng pele ga a nna mo setulong sa bogosi ka 1865. Puso ya selegae ya Belgium e ne e sa bontshe go kgatlhegela ditoro tsa kgosi ya yone tsa go aga mmusomogolo. E re ka Leopold a ne a batla maemo e bile a le tlhogoethata, o ne a swetsa ka gore a tswelele ka kgang eno ka boene.

Go gaisana ga Yuropa kwa Afrika Bogare go ne ga baka dikgotlhang tsa bodipolomate, segolobogolo malebana le Congo Basin, e go neng go se na mmuso ope wa Yuropa o o neng o e batla. Ka November 1884, Otto von Bismarck o ne a bitsa khonferense ya ditšhaba di le 14 (Kopano ya Berlin) go batla tharabololo ya kagiso ya boemo jwa kwa Congo. Le fa Khonferense ya Berlin e ne e sa amogele semmuso ditleleimi tsa naga tsa dinaga tsa Yuropa mo Afrika Bogare, e ne ya dumalana ka melao e e rileng ya go tlhomamisa gore kgaolo eno e kgaoganngwa kwantle ga dikgotlhang. Melao e ne e amogela (gareng ga tse dingwe) Congo Basin jaaka lefelo la kgwebisano e e gololesegileng. Mme Leopold II o ne a tlhagelela a fentse go tswa mo Khonferenseng ya Berlin mme mokgatlho wa gagwe wa "bopelotlhomogi" wa mong wa dišere a le mongwe o ne wa amogela karolo e kgolo ya kgaolo (2,344,000 km2 (905,000 sq mi)) e e neng e tla rulaganngwa jaaka Congo Free State.

Congo Free State e ne e dira jaaka naga ya dikhamphani, e e neng e laolwa ka namana ke Leopold II ka mokgatlho o e seng wa puso, Mokgatlho wa Boditšhabatšhaba wa Aforika. Puso e ne e akaretsa lefelo lotlhe la Repaboliki ya Temokerasi ya Congo ya gompieno, mme e ne ya nna teng go tloga ka 1885 go fitlha ka 1908, fa puso ya Belgium e ne e tsaya lefelo leno ka go okaoka. Ka fa tlase ga puso ya ga Leopold II, Congo Free State e ne ya nna masetlapelo a batho. Go tlhoka direkoto tse di nepagetseng go dira gore go nne thata go lekanya palo ya dintsho tse di bakilweng ke tirisobotlhaswa e e setlhogo le go tlhoka masole a mmele mo malwetseng a mašwa a a tlhagisitsweng ka go kopana le batswakwa ba Yuropa – jaaka leroborobo la mokgotlhwane la 1889–1890, le le bakileng dintsho di le dimilionemilione mo kontinenteng ya Yuropa di Baudou, go akaretsa le . 1891. William Rubinstein o ne a kwala jaana: "Totatota, go lebega go batlile go tlhomamisega gore dipalo tsa batho tse di neetsweng ke Hochschild ga di a nepagala. Gone ke boammaaruri gore ga go na tsela ya go tlhomamisa gore batho ba Congo ba ne ba le kae pele ga lekgolo la dingwaga la masome a mabedi mme diphopholetso tse di jaaka dimilione di le 20 ke diphopholetso fela tsa fa Congo e ne e se kwa teng. inaccessible." Leopold's Force Publique, sesole sa poraefete se se neng se tshosa batho ba naga gore ba dire jaaka badiri ba ba patelediwang go bona ditsompelo, se ne sa kgoreletsa merafe ya selegae mme sa bolaya le go sotlaka batho ba naga ka go sa tlhophe. Force Publique le yona e ne ya nna le seabe mo Ntweng ya Congo–Maarabia kgatlhanong le makgoba a Aforika le Maarabia jaaka monna yo o nonofileng wa Zanzibari/Swahili Tippu Tip.

Morago ga Pegelo ya Casement ya 1904 ka ga ditiro tse di sa siamang le maemo, bobegadikgang jwa Yuropa (bo Borithane bo akareditswe) le jwa Amerika bo ne jwa senola maemo kwa Congo Free State mo setšhabeng mo tshimologong ya dingwaga tsa bo 1900. Ka 1904 Leopold II o ne a patelesega go letlelela khomišene ya boditšhabatšhaba ya palamente ya dipatlisiso go tsena kwa Congo Foreisetata. Ka 1908, kgatelelo ya setšhaba le ditiro tsa bodipolomate di ne tsa dira gore puso ya ga Leopold II e fele le gore Congo e tsewe jaaka kolone ya Belgium, e e neng e itsege jaaka "Belgian Congo".

Kongo ya Belgium

Bonno jwa pele jwa Mmusisi-Kakaretso wa Congo ya Belgium (1908–1923) jo bo neng bo le kwa Boma

Ka di 18 Diphalane 1908, Palamente ya Belgium e ne ya boutela gore Congo e tsewe jaaka kolone ya Belgium. Bontsi jwa masosialise le batlhotlheletsi ba ne ba le kgatlhanong thata le go tsewa ga naga eno mme ba roba melemo ya ditlhopho mo letsholong la bone le le kgatlhanong le bokoloniale, mme bangwe ba ne ba dumela gore naga eno e tshwanetse go tsenya Congo le go nna le seabe sa go thusa batho ba Congo. Kgabagare, maloko a palamente a mabedi a Katoliki le halofo ya maloko a palamente a Liberal ba ne ba kopanela le masosialise mo go ganeng Tšhata ya Bokoloniale (diboutu di le masome a mane le borobedi kgatlhanong) mme mo e ka nnang Bakatoliki botlhe le halofo e nngwe ya Maloko a Palamente a Liberal ba ne ba amogela tšhata (diboutu di le masome a robongwe di dumalana le diboutu di le supa di sa dumalane le tsone). Ka tsela eno, ka 15 Ngwanatsele 1908 Congo ya Belgium e ne ya nna kolone ya Bogosi jwa Belgium. Seno e ne e le morago ga gore Kgosi Leopold II a tlogele tsholofelo epe ya go kgaphela kgaolo e kgolo ya Congo kwa thoko mo taolong ya puso ka go leka go boloka karolo e kgolo ya Congo Free State jaaka thoto e e farologaneng ya puso.

Fa puso ya Belgium e ne e simolola go laola ka 1908, boemo jwa kwa Congo bo ne jwa tokafala mo dilong dingwe. Go dirisa tirisodikgoka ka tsela e e setlhogo le go dirisa tirisodikgoka ka tsela e e sa siamang, e dikhamphani dingwe tse di neng di ntsha dithebolelo di neng di dirile sentle mo go yone, go ne ga thibelwa. Bosenyi jwa "rabara e khibidu" bo ne jwa emisiwa. Athikele ya 3 ya Tšhata e ntšhwa ya Bokoloniale ya 18 Diphalane 1908 e ne ya bolela gore: "Ga go ope yo o ka patelediwang go dira mo boemong jwa le go bona dipoelo tsa dikhamphani kgotsa tsa poraefete", mme seno se ne sa se ka sa gapelediwa, mme puso ya Belgium e ne ya tswelela go pateletsa batho ba tlholego ba lefelo leo go dira tiro ya pateletso, le fa go ne go sa bonale sentle.

Phetogo go tswa kwa Congo Free State go ya kwa Congo ya Belgium e ne e le phetogo e kgolo, mme gape e ne ya tshwaiwa ke go tswelela go go bonalang. Mmusisi-Kakaretso wa bofelo wa Foreisetata ya Congo, Baron Wahis, o ne a nna mo maemong kwa Congo ya Belgium, mme bontsi jwa puso ya ga Leopold II bo ne bo na le ene. Le fa maemo a ne a tokafaditswe go sekae fa a bapisiwa le puso ya ga Kgosi Leopold, dipegelo tsa dingaka tse di jaaka Dr. Raingeard di bontsha botlhokwa jo bo kwa tlase jo puso ya Belgium e neng e bo beile mo tlhokomelong ya boitekanelo le thuto ya motheo ya batho ba naga eo. Go bula Congo le dikhumo tsa yone tsa tlholego le tsa diminerale tsa ikonomi ya Belgium go ne ga nna selo se se neng se dira gore bokoloniale bo atolosege.