Go Kgaratlhela Aforika

Dingwaga tsa pele (ntle le dinaga tsa Aforika Botlhaba tse di jaaka,Ajuran, Adal, Bganda, [[Bogosi jwa]Rwanda|Klwanate,Klwana[]R] le Imerina le tse di kwa borwa jwa Aforika: [[Bogosi jwa

Ntwa ya Aforika e ne e le tlhaselo, phenyo, le bokoloniale jwa bontsi jwa Aforika ke dinaga di le supa tsa Yuropa Bophirima tse di neng di kgweediwa ke Phetogo ya Bobedi ya Madirelo ka nako ya bofelo jwa lekgolo la bo19 la dingwaga le tshimologo ya lekgolo la bo20 la dingwaga mo motlheng wa "Bo-Imperialism jo Bošwa": Belgium, Fora, Jeremane, Port Spa United Kingdom, Belgium, Fora, Jeremane, Port Spa United Kingdom.

Ka 1870, 10% ya kontinente e ne e le ka fa tlase ga taolo ya Yuropa semmuso. Ka 1914, palo eno e ne e tlhatlogetse mo e ka nnang 90%; dinaga fela tse di neng di boloka bolaodi e ne e le Liberia, Ethiopia, Egba,Aussa, Senusiyya, Mbunda, Puso ya Dervish, Sultanate ya Darfur, le magosi a Ovambo, bontsi jwa one a ne a fenngwa moragonyana.

Khonferense ya Berlin ya 1884 e ne ya laola bokoloniale jwa Yuropa le kgwebisano mo Aforika, mme e bonwa e le sesupo sa "kgotlhang". Mo kotareng ya bofelo ya ngwagakgolo wa bo 19, go ne go na le dikgaisano tse dikgolo tsa sepolotiki magareng ga mebuso ya Yuropa, e e neng ya tlhotlheletsa bokoloniale. Dingwaga tsa moragonyana tsa ngwagakgolo wa bo 19 di bone phetogo go tswa mo "boimperiale jo bo sa tlhomamang" – tlhotlheletso ya sesole le taolo ya ikonomi – go ya kwa pusong e e tlhamaletseng.

Ka go wela tlase ga mebuso ya bokoloniale ya Yuropa morago ga dintwa tse pedi tsa lefatshe, bontsi jwa dikoloni tsa Aforika di ne tsa bona boipuso ka nako ya Ntwa ya Botsididi, mme tsa swetsa go boloka melelwane ya tsona ya bokoloniale mo khonferenseng ya Mokgatlho wa Kutlwano ya Aforika ya 1964 ka ntlha ya poifo ya dintwa tsa selegae le go sa tlhomamang ga kgaolo mo bo-african.

Go tswa kgakala

Ka 1841, borakgwebo ba ba tswang kwa Yuropa ba ne ba tlhomile mafelo a mannye a kgwebo go bapa le mabopo a Afrika, mme ka sewelo ba ne ba fudugela kwa teng ga naga, ba rata go nna gaufi le lewatle. Ba ne ba gweba thata le batho ba lefelo leo. Dikarolo tse dikgolo tsa kontinente tota di ne di sa kgone go agiwa ke Bayuropa ka ntlha ya dipalo tse di kwa godimo tsa dintsho tse di bakiwang ke malwetse a boboatsatsi a a jaaka malaria. Mo bogareng jwa lekgolo la bo19 la dingwaga, batlhotlhomisi ba kwa Yuropa ba ne ba dira mmapa wa bontsi jwa Afrika Botlhaba le Afrika Bogare.

Morago ga dingwaga tsa bo 1870, Bayuropa ba ne ba laola mo e ka nnang 10% ya kontinente ya Aforika, ka mafelo otlhe a bona a a neng a le gaufi le mabopo. Ditsha tse di botlhokwa thata e ne e le Angola le Mozambique, tse di neng di tshwerwe ke Portugal; Koloni ya Kapa, ​​e e neng e tshwerwe ke Bogosi jo bo Kopaneng; le Algeria, e e neng e tshwerwe ke Fora. Ka 1914, ke Ethiopia le Liberia fela tse di neng di setse kwa ntle ga taolo ya Yuropa, mme ya ntlha e ne ya feleletsa e gapilwe ke Italy ka 1936 fa ya morago e ne e na le dikgolagano tse di nonofileng le mokoloniale wa yona wa hisitori, United States.

Kgatelopele ya thekenoloji e ne ya dira gore Yuropa e kgone go atologela kwa moseja ga mawatle. Go dira madirelo go ne ga tlisa kgatelopele e e bonako mo dilong tsa dipalangwa le ditlhaeletsano, segolobogolo ka mefuta ya dikepe tsa mouwane, diterena le dithelekerafo. Kgatelopele ya kalafi le yone e ne ya nna le seabe se segolo, segolobogolo melemo ya malwetse a boboatsatsi, e e neng ya thusa go laola ditlamorago tsa one tse di sa siamang. Go dirwa ga quinine, e leng kalafi e e nang le matswela ya malaria, go ne ga dira gore batho ba Yuropa ba kgone go bona mafelo a magolo a boboatsatsi.

Dibakwa

Aforika le mebaraka ya lefatshe

Aforika e e kwa Borwa jwa Sahara, nngwe ya dikgaolo tsa bofelo tsa lefatshe tse di sa amiwang thata ke "bo-imperiale jo bo sa tlhomamang", e ne e kgatlha bagwebi ba kgwebo. Ka nako ya fa tekatekano ya kgwebisano ya Boritane e ne e bontsha tlhaelo e e golang, ka mebaraka ya kontinente e e neng e ngotlega le e e neng e oketsega ya tshireletso ka nako ya Kwelotlase e Telele ya Ikonomi (1873–1896), Aforika e ne ya naya Boritane, Jeremane, Fora, le dinaga tse dingwe mmaraka o o bulegileng o o neng o tla ba kokoanyetsa lefetiso la kgwebisano: mmaraka o o neng o reka go feta maatla a bokoloniale go tswa mo go one.

Motse-mogolo o o setseng gantsi o ne o beelediwa kwa moseja ka tsela e e nang le dipoelo tse dintsi, kwa didirisiwa tse di tlhwatlhwatlase, kgaisano e e lekanyeditsweng, le didirisiwa tse dintsi tse di tala di neng di dira gore go kgonege go bona madi a mantsi. Selo se sengwe se se neng sa tlhotlheletsa bo-imperialism e ne e le go batlega ga dilo tse di tala, segolobogolo lonaka lwa tlou, rabara, oli ya palema, cocoa, ditaemane, teye le thini. Mo godimo ga moo, Boritane e ne e batla go laola mafelo a a mo mabopong a a kwa borwa le a a kwa botlhaba jwa Aforika go dira boemakepe jwa go ema mo tseleng e e yang kwa Asia le mmusomogolo wa yone kwa India. Mme, kwa ntle ga lefelo le le neng la nna Kopano ya Aforika Borwa ka 1910, merafe ya Yuropa e ne ya beeletsa madi a a lekanyeditsweng mo Aforika.

Batlhotlheletsi ba bokoloniale ba ba emang nokeng bo-imperialism jaaka Alldeutscher Verband, Francesco Crispi le Jules Ferry, ba ne ba nganga gore mebaraka e e sireleditsweng ya kwa moseja mo Aforika e tla rarabolola mathata a ditlhwatlhwa tse di kwa tlase le tlhagiso e e feteletseng e e bakiwang ke go ngotlega ga mebaraka ya kontinente. John A. Hobson o ne a nganga mo go Bo-Imperialism gore go ngotlega gono ga mebaraka ya kontinente e ne e le ntlha e e botlhokwa ya paka ya "Bo-Imperialism jo Bošwa" jwa lefatshe lotlhe.Le fa go ntse jalo, William Easterly ga a dumalane le kgolagano e e dirilweng fa gare ga bokapitale le bo-imperiale, a bolela gore bokoloniale bo dirisiwa thata go rotloetsa tlhabololo e e eteletsweng pele ke puso go na le tlhabololo ya dikhamphani. O boletse gore "bo-imperiale ga bo golaganngwe sentle le bokapitale le mebaraka e e gololesegileng... mo hisitoring go nnile le kgolagano e e gaufi fa gare ga bokoloniale/bo-imperiale le mekgwa e e eteletsweng pele ke puso ya tlhabololo."

Kgaisano ya togamaano

Phousetara ya segompieno ya maaka ya Fora e e akgolang loeto lwa ga Major Marchand go kgabaganya Aforika go ya kwa Fashoda ka 1898

Le fa Afrika ya boboatsatsi e ne e se kgaolo e kgolo ya dipeeletso, dikgaolo tse dingwe tsa kwa moseja di ne di le jalo. Bokagare jo bogolo jo bo fa gare ga Egepeto le Aforika Borwa e e humileng ka gauta le ditaemane bo ne bo na le boleng jwa togamaano mo go netefatseng kelelo ya kgwebisano ya kwa moseja. Boritane e ne e le ka fa tlase ga kgatelelo ya sepolotiki ya go aga mebaraka e e nang le dipoelo kwa India, Malaya, Australia le New Zealand. Ka jalo, e ne e batla go sireletsa tsela ya metsi e e botlhokwa fa gare ga Botlhaba le Bophirima – Mosele wa Suez, o o neng wa wediwa ka 1869. Le fa go ntse jalo, kgopolo ya gore Boritane e ne e batla go tsenya Aforika Botlhaba ka nako ya 1880 go ya pele, ka ntlha ya matshwenyego a togamaano ya lefatshe a a golaganeng le Egepeto (bogolo jang Mosele wa Suez), (1997) le Jonas F.

Go lwantshana ga naga ya Aforika gape go ne ga bontsha go tshwenyega ka go bona dikago tsa sesole le tsa sesole sa lewatle, ka maikaelelo a togamaano le tiriso ya maatla. Dikepe tse di neng di gola tsa lewatle, le dikepe tse disha tse di neng di kgweediwa ke maatla a mouwane, di ne di tlhoka diteishene tsa magala le boemakepe gore di tlhokomelwe. Ditheo tsa tshireletso le tsone di ne di tlhokega go sireletsa ditsela tsa lewatle le mela ya tlhaeletsano, bogolosegolo ya ditsela tsa metsi tse di turang le tse di botlhokwa tsa boditšhabatšhaba jaaka Mosele wa Suez.

Dikoloni di ne di bonwa jaaka dithoto mo ditherisanong tsa tekatekano ya maatla, di le mosola jaaka dilwana tsa kananyo ka dinako tsa ditherisano tsa boditšhabatšhaba. Dikoloni tse di nang le batho ba le bantsi ba naga le tsone e ne e le motswedi wa maatla a sesole; Borithane le Fora di ne tsa dirisa palo e kgolo ya masole a Borithane a India le Aforika Bokone, ka go latelana, mo dintweng tse dintsi tsa bone tsa bokoloniale (mme di ne di tla dira jalo gape mo Dintweng tsa Lefatshe tse di tlang). Mo motlheng wa bosetšhaba go ne go na le kgatelelo ya gore setšhaba se nne le mmusomogolo jaaka letshwao la maemo; kgopolo ya "bogolo" e ne ya golaganngwa le "Morwalo wa Monna yo Mosweu", kgotsa maikutlo a tiro, e e neng e le ka fa tlase ga maano a ditšhaba di le dintsi.

Mo tshimologong ya dingwaga tsa bo 1880, Pierre Savorgnan de Brazza o ne a tlhotlhomisa kgaolo e e bapileng le Noka ya Congo go ya kwa Fora, ka nako e le nngwe Henry Morton Stanley o ne a e tlhotlhomisa mo boemong jwa Komiti ya Dithuto tsa Congo e e Kwa Godimo, e e neng e engwe nokeng ke Leopold II wa Belgium, yo o neng a tla nna le yone jaaka Naga ya gagwe ka namana ya Congo. Leopold o ne a solofetse pelenyana go thapa Pierre Savorgnan de Brazza, mme o ne a retologela kwa go Henry Morton Stanley fa wa ntlha a ne a thapiwa ke puso ya Fora. Fora e ne ya gapa Tunisia ka Motsheganong 1881, e leng se se ka tswang se dirile gore Italy e nne leloko la Selekane sa Jeremane le Austria ka 1882, ka jalo ya bopa Selekane sa Boraro. Ka one ngwaga oo, Boritane e ne ya gapa Egepeto (go fitlha jaanong e ne e le naga e e ipusang ka ntlha ya go ikanyega ka leina fela mo Pusong ya Ottoman), e e neng e busa Sudan le dikarolo dingwe tsa Chad, Eritrea le Somalia. Ka 1884, Jeremane e ne ya bolela gore Togoland, Cameroon le Aforika Borwa Bophirima di ka fa tlase ga tshireletso ya yona; mme Fora e ne ya gapa Guinea. Aforika Bophirima jwa Fora e ne ya tlhongwa ka 1895 le Aforika ya Ekhweitha ya Fora ka 1910. Kwa Somaliland ya Fora, kolone ya Russia ya nako e khutshwane kwa kagong ya phemelo ya Egepeto ya Sagallo e ne ya itsisiwe ka bokhutshwane ke Ba-Cossack ba Terek ka 1889.

Hisetori le dipharologantsho

Bokoloniale pele ga Ntwa ya Lefatshe I

Dipatlisiso tsa ga David Livingstone, tse di neng tsa tsweletswa pele ke Henry Morton Stanley, di ne tsa itumedisa dikakanyo ka dikakanyo tse dikgolo tsa ga Stanley tsa go dira bokoloniale; mme tseno di ne tsa bona tshegetso e nnye ka ntlha ya mathata le selekanyo sa kgato e e neng e tlhokega, kwantle ga Leopold II wa Belgium, yo ka 1876 a neng a rulagantse Mokgatlho wa Boditšhabatšhaba wa Aforika. Go tloga ka 1869 go ya go 1874, Stanley o ne a romelwa mo sephiring ke Leopold II kwa kgaolong ya Congo, kwa a neng a dira ditumalano le dikgosi di le mmalwa tsa Afrika go bapa le Noka ya Congo mme ka 1882 o ne a na le kgaolo e e lekaneng go bopa motheo wa Congo Free State.

Pierre Savorgnan de Brazza ka mofuta wa gagwe wa mosese wa "setso", o o tserweng senepe ke Félix Nadar

Fa Stanley a ne a tlhotlhomisa Congo mo boemong jwa ga Leopold II wa Belgium, motlhankedi wa lewatle wa Fora le Italy Pierre de Brazza o ne a tsaya loeto go tsena mo bophirima jwa Congo Basin mme a tsholetsa folaga ya Fora mo godimo ga Brazzaville e e neng e sa tswa go tlhongwa ka 1881, ka jalo a tsaya Rephaboliki ya Congo ya gompieno. Portugal, eo le yona e neng e batla lefelo ka ntlha ya ditumalano tsa bogologolo le Bogosi jwa Kongo, e ne ya dira tumalano le Boritane ka la bo 26 Tlhakole 1884 go thibela Leopold go tsena mo Atlantic.

Ka 1890 Congo Free State e ne e kopantse taolo ya kgaolo ya yona magareng ga Leopoldville le Stanleyville mme e ne e batla go kgarameletsa kwa borwa go fologa Noka ya Lualaba go tswa kwa Stanleyville. Ka nako e le nngwe, Khamphani ya Aforika Borwa ya Borithane ya ga Cecil Rhodes e ne e atologela kwa bokone go tswa kwa Nokeng ya Limpopo, e romela Kholomo ya Babulatsela (e e kaelwang ke Frederick Selous) go ralala Matabeleland, mme e simolola kolone kwa Mashonaland.

Tippu Tip, Moarabia wa Zanzibari yo o neng a le kwa Sultanate ya Zanzibar, le ene o ne a nna le seabe se segolo jaaka "mosireletsi wa batlhotlhomisi ba Yuropa", mogwebi wa manaka a tlou le mogwebi wa makgoba. Ka a ne a tlhomile mmusomogolo wa kgwebisano mo teng ga Zanzibar le mafelo a a mabapi mo Aforika Botlhaba, Tippu Tip o ne a tla fetola tsela ya gagwe go ya kwa dinageng tse di neng di tlhatloga tsa bokoloniale mo kgaolong mme ka tshitshinyo ya ga Henry Morton Stanley, Tippu Tip o ne a nna mmusi wa "Kgaolo ya Stanley Falls" (Diphororo tsa Boyoma) kwa Lefeleng. Ntwa kgatlhanong le puso ya bokoloniale ya ga Leopold II.

Henry Morton Stanley

Kwa bophirima, mo lefatsheng le dikatoloso tsa bona di neng di tla kopana mo go lone, go ne go na le Katanga, lefelo la Bogosi jwa Yeke jwa Msiri. Msiri e ne e le mmusi yo o maatla go gaisa mo sesoleng mo lefelong leo mme o ne a gweba ka bontsi jwa kopore, lonaka lwa tlou le makgoba—mme magatwe a gauta a ne a fitlha kwa ditsebeng tsa Yuropa. Go tlhabana ga Katanga e ne e le sekai se segolo sa nako eo. Rhodes o ne a romela maeto a le mabedi kwa Msiri ka 1890 a eteletswe pele ke Alfred Sharpe, yo o neng a kgaphelwa thoko, le Joseph Thomson, yo o neng a palelwa ke go fitlha kwa Katanga. Leopold o ne a romela maeto a le manè. Sa ntlha, letsholo la Le Marinel le ne le kgona go ntsha fela lekwalo le le nang le mafoko a a sa tlhamalalang. Leeto la Delcommune le ne la ganwa. Letsholo la Stairs le le neng le tlhometse sentle le ne la newa ditaelo tsa go tsaya Katanga ka tumelelo ya ga Msiri kgotsa kwantle ga yone. Msiri o ne a gana, a thuntshiwa, mme tlhogo ya gagwe ya kgaolwa mme ya kgomarediwa mo kotang jaaka "thuto ya bogagapa" mo bathong. Leeto la Noka ya Bia le feditse tiro ya go tlhoma tsamaiso ya mefuta le "go nna teng ga mapodisi" kwa Katanga. Ka jalo, disekwerekilometara di le halofo ya milione tsa Katanga di ne tsa tsena mo diatleng tsa ga Leopold mme tsa dira gore naga ya gagwe ya Afrika e nne disekwerekilometara di le 2 300 000 (890 000 sq mi), e leng bogolo jo bo ka nnang makgetlo a le 75 go feta Belgium. Congo Free State e ne ya gapeletsa puso ya borukhutlhi mo bathong ba ba neng ba laolwa ke dikoloniale, go akaretsa le dipolao tsa bontsi le go patelediwa go dira tiro, mo e leng gore Belgium, ka fa tlase ga kgatelelo ya Mokgatlho wa Diphetogo wa Congo, e ne ya fedisa puso ya ga Leopold II mme ya e tsenya ka 20 Phatwe 1908 jaaka kolone ya Belgium, e e neng e itsege jaaka Belgian[ Congo]44.

Pierre Savorgnan de Brazza

Go tloga ka 1885 go fitlha ka 1908, go ne ga dirwa ditiro tse dintsi tse di setlhogo kwa Congo Foreisetata; mo ditshwantshong tseno, badiri ba Batswana ba Congo Free State ba ba paletsweng ke go fitlhelela dikhouta tsa go kokoanya rabara ba otlhailwe ka go kgaolwa diatla.

Setlhogo sa ga Kgosi Leopold II kwa koloning ya gagwe ya pele ya Congo Foreisetata se ne se kwadilwe sentle; go fitlha go dimilione di le 8 tsa baagi ba ba fopholediwang go nna dimilione di le 16 ba ne ba swa fa gare ga 1885 le 1908. Go ya ka Roger Casement, modipolomate wa Ireland wa nako eo, go fokotsega ga batho gono go ne go na le mabaka a mane a magolo: "ntwa e e sa tlhaoleng", tlala, phokotsego ya matsalo le malwetse. Bolwetse jwa go robala bo ne jwa senya naga mme gape bo tshwanetse go akanyediwa go fokotsega go go gakgamatsang ga batho; go fopholeditswe gore bolwetse jwa go robala le sekgwaripana di bolaile mo e ka nnang halofo ya batho mo mafelong a a dikologileng Noka ya Congo e e kwa tlase.[49] Diphopholetso tsa palo ya dintsho di farologana thata. Ka palobatho ya ntlha e sa diragala go fitlha ka 1924, go thata go lekanya tatlhegelo ya baagi ya paka eo. Pegelo ya Casement e e beile go dimilione di le tharo. William Rubinstein o kwala jaana: "Mo godimo ga moo, go lebega go batlile go tlhomamisega gore dipalo tsa batho tse di neetsweng ke Hochschild ga di a nepagala. Gone ke boammaaruri gore ga go na tsela ya go tlhomamisa gore batho ba Congo ba ne ba le kae pele ga lekgolo la dingwaga la masome a mabedi, mme diphopholetso tse di jaaka dimilione di le 20 ke diphopholetso fela tse di neng di dirwa kwa Congo. ga e fitlhelege."