Mali

Republic of Mali Official names Bambara: Mali ka Fasojamana / ߡߊ߬ߟߌ ߞߊ ߝߊߛߏߖߊߡߊߣߊ Fula: Republik bu Maali / 𞤈𞤫𞤨𞤵𞤦𞤤𞤭𞤳 𞤦𞤵 𞤃𞤢𞥄𞤤𞤭 Hassaniya: جُمْهُورِيَّةْ مَالِي (Jumhūriyyet Māli) Soninke: Mali Tɔgɔbadugu Tamasheq: Tagduda n Mali / ⵜⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵏ ⵎⴰⵍⵉ Songhai: Mali Laamaa
Folaga Sekano sa setshaba
Motto: "Un peuple, un but, une foi" () "Mɔgɔ kelen, laɲini kelen, dannaya kelen"  () "One people, one goal, one faith"
Anthem: "Le Mali" ()
Mošate and largest city	Bamako 12°39′N 8°0′W
Diteme tsa semmusô	13 national languages Bambara Bobo Hassaniya Arabic Bozo Dogon, Toro So Fula Kassonke Maninke Minyanka Senufo, Senara Songhay, Koyraboro Senni Soninke Tamasheq
Working language	French (de facto)
Merafe ya Batho	33.3% Bambara 13.3% Fula 9.6% Soninke 9.6% Senufo / Bwa 8.8% Malinke 8.7% Dogon 5.9% Songhai 3.5% Tuareg 2.1% Bobo 4.5% other
Demonym(s)	Malian
Government	Unitary presidential republic under a military junta
• President	Assimi Goïta (interim)
• Prime Minister	Abdoulaye Maïga (interim)
Legislature	National Assembly
Formation
• Gao Empire	c. 7th century
• Mali Empire	c. 1235
• Songhai Empire	c. 1430s
• Establishment of the Sudanese Republic	24 November 1958
• Merger with Senegal to create the Mali Federation	4 April 1959
• Independence from France	20 June 1960
• Dissolution of the Mali Federation	20 August 1960
• Declaration of the Republic of Mali	22 September 1960
Fatshe
• Total	1,240,192 km2 (478,841 sq mi) (23rd)
• Water (%)	1.6
Batho
• 2024 estimate	21,990,607
• Bokete	11.7/km2 (30.3/sq mi) (215th)
GDP (PPP)	2023 estimate
• Total	$61.625 billion (115th)
• Per capita	$2,639 (174th)
GDP (nominal)	2023 estimate
• Total	$21.309 billion (123rd)
• Per capita	$912 (175th)
Gini (2010)	33.0 medium
HDI (2022)	0.410 low · 188th
Madi	West African CFA franc (XOF)
Time zone	UTC (GMT)
Date format	dd/mm/yyyy
Driving side	right
Calling code	+223
Internet TLD	.ml

Lefatshe la Mali,le le tlhomamisitsweng ka semmuso go nna Republic of Mali, ke lefatshe le le se nang lewatle mo Aforika Bophirima. Ke lefatshe la borobabedi ka bogolo mo Aforika, ka bogolo jwa dikilometara tse di fetang 1,240,192 (478,841 sq mi).Ke lefatshe le le dikologilwe ke Algeria kwa bokone, Niger kwa botlhaba, Mauritania kwa bokonebophirima, Burkina Faso le Ivory Coast kwa borwa, le Guinea le Senegal kwa bophirima. Palo ya batho ba kwa Mali e ka nna 23,290,000 47.19% ya bone go akantswe gore ba tla bo ba le ka fa tlase ga dingwaga di le lesome le botlhano 15 ka 2024. Toropokgolo ya yone le toropo e kgolo ke Bamako. Ke lefatshe le le nang le dipuo di le lesome le boraro 13 tsa semolao, mme Bambara ke yone e e buiwang thata.

Melelwane e e kwa bokone ya lefatshe le e e ikemetseng ka nosi e fitlha kwa tengteng ga Sekaka sa Sahara. Karolo e e kwa borwa jwa lefatshe ,mo bontsi jwa baagi ba lone ba nnang kwa go sone, le le mo sekgweng sa Sudan mme se na le dinoka tsa Niger le Senegal tse di elelang mo go sone. itsholelo ya lefatshe e ikaegile ka temothuo le meepo ka metswedi ya lone ya tlholego e e tlhagelelang go akaretsa gouta (e e leng yone e e tlhagisang go gaisa mo Aforika) le letswai.

Mali e ne e le karolo ya mebuso e meraro e e maatla e bile e humile ya Aforika Bophirima e e neng e laola kgwebo ya kwa moseja ga Sahara: Mmusomogolo wa Ghana (o Ghana e neng ya reelelwa leina la one), Mmusomogolo wa Mali (o Mali e reeletsweng leina la one), le Mmusomogolo wa Songhai. Ka ngwaga wa 1300, Mmusomogolo wa Mali e ne e le lefatshe le le humileng go gaisa mo Aforika le mmusimogolo wa lone wa lekgolo la bo lesome le bone 14 la dingwaga Mansa Musa yo go dumelwang gore e ne e le mongwe wa batho ba ba humileng go gaisa mo ditsong.[ Kwa ntle ga go nna lefelo la kgwebisano le meepo, Mali ya bogare e ne e le lefelo la tumelo ya Islam, setso le kitso, ka Timbuktu e nna lefelo le le itsegeng la thuto ka madikolo ya yone, nngwe ya tsa bogologolo mo lefatsheng mme e santse e dira.Mmusomogolo wa Songhai o ne wa gapa mmusomogolo oo ka ngwaga wa 1468, o o neng wa latelwa ke sesole sa Saadian se se neng sa fenya Songhai ka 1591. Kwa bokhutlong jwa ngwagakgolo wa bo lesome le boferabongwe 19, ka nako ya go lwela Aforika, France e ne ya gapa taolo ya lefatshe la Mali, ya e dira karolo ya French Sudan; jaaka Republic of Sudan, go ne ga tlhamiwa kopano e khutshwane le Senegal, go fitlhelela boipuso ka ngwaga wa 1960. Morago ga go ikgogela morago ga lefatshe la Senegal, Republic of Mali e ne ya tlhomiwa. Morago ga lobaka lo loleele lwa puso ya lekoko le le lengwe fela, go ne ga nna le phetogo ya puso ka ngwaga wa 1991 e e neng ya dira gore go tlhamiwe molao motheo o mosha le go tlhomiwa ga puso ya batho ka batho ya makoko a mantsi kwa lefatsheng la Mali.

Ka kgwedi ya Hirikgong ka 2012, go ne ga tsoga ntwa kwa bokone jwa Mali, e mo go yone ditsuolodi tsa Ba-Tuareg di neng tsa laola kgaolo e e kwa bokone, mme ka Moranang ba ne ba bolela gore lefatshe le le ntšha la Azawad le kgaogane le bone. Kgotlhang e ne ya rarabololwa ke go menola puso ga sesole ka Mopitlwe 2012 mme morago ga moo go ne ga nna le ntwa magareng ga Ba-Tuareg le makoko a mangwe a ditsoulodi. Go tsibogela diphitlhelelo tsa kgaolo, sesole sa France se ne sa simolola Operation Serval ka Hirikgong 2013. Kgwedi morago ga moo, masole a Malian le a France a ne a gapa karolo e kgolo ya bokone, le fa gone ntwa e ne ya tswelela. Ditlhopho tsa botautona di ne tsa tshwarwa ka di 28 Phukwi 2013, mme go ne ga tshwarwa ditlhopho tsa bobedi ka di 11 Phatwe, mme ditlhopho tsa kgotlapeomolao di ne tsa tshwarwa ka di 24 Ngwanatsele le 15 Sedimonthole 2013. Mo tshimologong ya dingwaga tsa ngwaga wa 2020, Mali e ne ya tlhaselwa gabedi ke masole a ga Assimi Goïta.

Thuto ya mafoko

Leina la Mali le tserwe mo leineng la Mmusomogolo wa Mali. Le raya "lefelo le kgosi e nnang mo go lone"mme le kaya nonofo.

Motsamai wa Mo-Maghreb wa lekgolo la bo lesome le bone 14 la dingwaga ebong Ibn Battuta o ne a bega gore motsemogolo wa mmusomogolo ono o ne o bidiwa Mali. Ngwao nngwe ya Ba-Mandinka e bolela gore mmusimogolo wa ntlha yo go buiwang ka ene e bong Sundiata Keita o ne a iphetola motlhaba-noka fa a sena go swela mo Nokeng ya Sankarani le gore go ne go ka kgonega gore go bonwe metsana mo lefelong la noka eno e e bidiwang "Mali wa bogologolo". Patlisiso ya seane sa kwa Mali e lemogile gore kwa Mali wa bogologolo, go na le motse o o bidiwang Malikoma, o o rayang "Mali o Mosha", le gore Mali e ka tswa e kile ya bo e le leina la toropo.

Kgopolo e nngwe e kaya gore Mali ke tsela ya Ba-Fulani ya go bitsa leina la Ba-Mande.Go akantshiwa gore modumo o o fetogileng o tlhodile phetogo e, ka gore mo puong ya Fulani karolo ya alveolar /nd/ e fetogela go /l/ mme segalo sa konokono sa segalo se a nyelela se bo se tlhatloga, se dira gore "Manden" e fetoge go nna /mali/.

Ditso

Pele ga go nna kolone

The extent of the Mali Empire's peak

The pages above are from Timbuktu Manuscripts written in Sudani script (a form of Arabic) from the Mali Empire showing established knowledge of astronomy and mathematics. Today there are close to a million of these manuscripts found in Timbuktu alone.

Botaki jwa maje a Sahara bo bontsha gore batho ba ne ba nna kwa bokone jwa Mali go tloga ka 10.000 B.C., fa Sahara e ne e le naga e e nonneng e bile e na le diphologolo tse dintsi tsa naga. Ditswaiso tsa bogologolo tsa letsopa di fitlhetswe kwa lefelong la Ounjougou kwa bogareng jwa Mali le le agilweng ka dingwaga tse di ka nnang 9 400 pele ga ga Keresete, mme go dumelwa gore ke sekai sa go itlhamelwa ga letsopa mo kgaolong eo.Temothuo e ne ya simololwa ka 5000 BC mme tshipi e ne ya dirisiwa ka 500 BC. Mo ngwagakgolong wa ntlha pele ga Keresete, metse le ditoropo tsa bogologolo di ne tsa tlhamiwa ke batho ba Mande ba ba amanang le batho ba Soninke, go bapa le noka ya Niger e e fa gare mo bogareng jwa Mali, go akaretsa Dia e e simolotseng go tloga ka 900 pele ga Keresete, mme ya fitlha kwa setlhoeng sa yone go tloga ka 600 pele ga Keresete,le Djenne-Djenno, e e tsereng sebaka go tloga ka 300 pele ga Keresete go fitlha ka 900 morago ga Keresete.Mo lekgolong la borataro la dingwaga AD, kgwebo e e neng e dira madi a mantsi ya go rekisa gauta, letswai le makgoba e ne ya simologa, e leng se se neng sa dira gore go nne le mebuso e megolo ya Aforika Bophirima.

Go na le ditemana di le mmalwa tse di buang ka Mali mo dibukeng tsa bogologolo tsa tumelo ya Islam. Gareng ga tsona go na le ditshupiso tsa "Pene" le "Malal" mo tirong ya al-Bakri ka 1068, kgang ya go sokologa ga mmusi wa bogologolo, yo o neng a itsiwe ke Ibn Khaldun (ka 1397) jaaka Barmandana, le dintlha di le mmalwa tsa thutafatshe mo tirong ya al-Idrisi.

Mali e kile ya bo e le karolo ya mebuso e meraro e e tumileng ya Aforika Bophirima e e neng e laola kgwebo ya gauta, letswai, dilwana tse dingwe tse di tlhwatlhwakgolo le makgoba, segolobogolo ka nako ya puso ya ga Mansa Musa go tloga ka c. 1312 -  c. 1337.[ Dikgosi tse tsa Sahelian di ne di sena melelwane e e thata ya sepolotiki kgotsa ditso tse di thata. [Puso ya Ghana, e ne e laolwa ke Soninke, batho ba ba buang SeMande. Mmusomogolo o ne wa atologa go ralala Aforika Bophirima go tloga ka ngwagakgolo wa boroba bobedi go fitlha ka 1078, fa o ne o fenngwa ke Ba-Almoravids.

Griots of Sambala, king of Médina (Fula people, Mali), 1890. Photo by Joannès Barbier.

Map of the Pashalik of Timbuktu (yellow-striped) as part of the Saadi dynasty of Morocco (outlined black) within the Songhai Empire (outlined red), c. 1591

Ntwa ya kwa Kirina ka ngwaga wa 1235, e ne ya felela ka phenyo ya Ba-Mandinka ba ba neng ba eteletswe pele ke kgosana e e neng e le kwa botshwarwa e bong Sundiata Keita, e e neng ya dira gore Mmusomogolo wa Sosso o phutlhame. Mmusomogolo wa Mali o ne wa tlhamiwa kwa godimo ga Noka ya Niger, mme wa fitlha kwa setlhoeng sa maatla a one ka lekgolo la bo lesome le bone 14 la dingwaga. Ka fa tlase ga Mmusomogolo wa Mali, ditoropo tsa bogologolo tsa Djenné le Timbuktu e ne e le ditikwatikwe tsa kgwebo le thuto ya tumeIo ya Islam.Mmusomogolo ono o ne wa wa moragonyana ka ntlha ya maano a a neng a le teng mo teng ga one, mme kgabagare o ne wa tseelwa sebaka ke Mmusomogolo wa Songhai.Songhai e ne e le maatla a magolo kwa Afrika Bophirima a a neng a laolwa ke Mmusomogolo wa Mali.

Kwa bokhutlong jwa ngwagakgolo wa bo lesome le bone 14, Ba-Songhai ba ne ba bona boipuso jwa bone go tswa mo Pusong ya Mali mme ba atologa, mme kgabagare ba nna karolo ya karolo yotlhe ya botlhaba ya mmusomogolo wa Mali . Go phutlhama ga Mmusomogolo wa Songhai e ne e le ka ntlha ya tlhaselo ya Ma-Morocco ka 1591 ka fa tlase ga taolo ya Judar Pasha. Go wa ga Mmusomogolo wa Songhai go ne ga supa go fela ga seabe sa kgaolo eno jaaka lefelo la kgwebo. Morago ga go tlhamiwa ga ditsela tsa lewatle ke mebuso ya Europe, ditsela tsa kgwebo tsa trans-Sahara di ne tsa latlhegelwa ke botlhokwa. Ka nako eo, khumo e ntsi ya Mmusomogolo wa Mali e ne ya oketsa dithoto tsa yone tsa kgwebo tsa letswai le gauta.

Lengwe la mauba a a maswe go gaisa otlhe a a kileng a nna teng mo eo le diragetse ka lekgolo la bo lesome le le boferabobedi 18 la dingwaga. Go ya ka John Iliffe, "Matlhotlhapelo a a maswe go gaisa e ne e le ka dingwaga tsa bo 1680, fa leuba le ne le anama go tswa kwa lotshitshing lwa Senegambian go ya kwa Upper Nile mme 'bontsi ba ne ba ithekisa go nna makgoba, fela go bona dijo,' mme segolo thata ka 1738 - 1756, fa bothata jo bogolo jo bo begilweng jwa go tshela jwa Aforika Bophirima, ka ntlha ya komelelo le tsie, go begwa gore bo bolaile sephatlho sa baagi ba Timbuktu.

Puso ya Bokolone ya mmuso wa France

Cotton being processed in Niono into 180 kg (400 lb) bales for export to other parts of Africa and to France, c. 1950

Mali e ne ya wela ka fa tlase ga taolo ya mmuso wa France ka nako ya go lwela Aforika kwa bokhutlong jwa ngwagakgolo wa bo lesome le boferabongwe 19. Ka 1905, bontsi jwa kgaolo e ne e le ka fa tlase ga taolo ya France jaaka karolo ya French Sudan.

Ka Ngwanatsele 1915, go ne ga tsoga khuduego e kgolo e e kgatlhanong le France mo merafeng e e mo dikgaolong tsa gompieno tsa Mali le Burkina Faso. Kganetso ya bofelo e ne ya gatelelwa fela ka kgwedi ya Lwetse1916. Ka nako ya fa go ne go gateletswe, metse e e fetang lekgolong 100 e ne ya senngwa ke masole a bokolone a France.

Ka di 24 Ngwanaitsele 1958, Sudan ya France (e e neng ya fetola leina la yona go nna Republic of Sudan) e ne ya nna republic e e ipusang mo teng ga Setšhaba sa France.Ka Hirikgong 1959, Mali le Senegal di ne tsa kopana go nna Mokgatlho wa Mali.

Boipuso

Mokgatlho wa Mali o ne wa bona boipuso go tswa mo lefatsheng la France ka di 20 Seetebosigo 1960.Senegal e ne ya ikgogela morago mo kopanong ka Phatwe 1960, e e neng ya letla Republic of Sudan go nna Republic e e ikemetseng ya Mali ka di 22 Lwetse 1960, mme letsatsi leo jaanong ke Letsatsi la Boipuso jwa lefatshe.

Modibo Keïta o ne a tlhophiwa go nna tautona wa ntlha. O ne a tlhoma puso ya lekoko le le lengwe ka bonako, a tsaya tsela e e ikemetseng ya Aforika le ya bojammogo e e nang le dikamano tse di gaufi le Botlhaba, mme a tsenya mo tirisong bosetšhaba jo bo tseneletseng jwa metswedi ya itsholelo. Ka 1960, palo ya batho ba kwa Mali e ne e begwa e le di dikadike di le 4.1.Ka di 19 Ngwanatsele 1968, morago ga go wela tlase ga itsholelo, puso ya ga Keïta e ne ya thankgolwa ka ntwa ya sesole e e neng e eteletswe pele ke Moussa Traoré,letsatsi le jaanong le ketekwang jaaka letsatsi la kgololesego.

Puso ya ga Moussa Traoré

WWI Commemorative Monument to the "Armée Noire"

Puso e e neng ya latela e e neng e eteletswe pele ke masole, e Traoré e neng e le tautona wa yone, e ne ya leka go fetola itsholelo. Maiteko a gagwe a ne a kgorelediwa ke tlhakatlhakano ya sepolotiki le komelelo e e senyang go tloga ka 1968 go fitlha ka 1974, e mo go yone leuba le bolaileng diketekete tsa batho.Puso ya ga Traoré e ne ya lebana le dikhuduego tsa baithuti tse di simolotseng kwa bofelong jwa dingwaga tsa bo 1970 le maiteko a mararo a go menola puso. Puso ya ga Traoré e ne ya gatelela batho botlhe ba ba neng ba sa dumalane le puso go fitlha kwa bokhutlong jwa dingwaga tsa bo 1980.

Kganetso kgatlhanong le puso e e neng e le ya bonweenwee le ya bokgokgontshi ya Mojenerale Moussa Traoré e ne ya gola ka dingwaga tsa bo1980. Ka nako eno dithulaganyo tse di gagametseng, tse di neng di diretswe go kgotsofatsa dikopo tsa Letlole la Madi la Boditšhabatšhaba, di ne tsa lere mathata a a oketsegileng mo baaging ba lefatshe leo, fa batho ba maemo a a kwa godimo ba ba neng ba le gaufi le puso ba ne ba tshela ka dikhumo tse di neng di oketsega. Puso e ne ya tswelela go leka go dira diphetogo tsa itsholelo ,mme batho ba ne ba sa kgotsofala ka gope. Go tsibogela ditlhokego tse di golang tsa mmuso wa batho ka batho wa makoko a mantsi, puso ya ga Traoré e letleletse kgololesego e e lekanyeditsweng ya sepolotiki kwa bokhutlong jwa dingwaga tsa bo1980, fela e ne ya gana go tsenya tirisong tsamaiso ya mmuso wa batho ka batho o o tletseng.

Ka 1990, mekgatlho ya kganetso e e kopaneng e ne ya simolola go tlhagelela, mme e ne ya tlhakatlhakanngwa ke go tlhatloga ga tirisodikgoka ya semorafe kwa bokone morago ga go boa ga Ba-Tuareg ba le bantsi ba ba neng ba fudugetse kwa Algeria le Libya ka nako ya komelelo. Ditshupetso tsa kagiso tsa baithuti ka Hirikgong 1991 di ne tsa thibelwa setlhogo, ka go tshwarwa ga bontsi le go tlhokofadiwa ga baeteledipele le batsayakarolo. Go ne ga latela ditiro tse di neng di tletse tsa dikhuduego le go senngwa ga dikago tsa setšhaba, mme bontsi jwa ditiro tse di neng di dirwa ke ba ba neng ba ganetsa di ne di sa dirwe ka dikgoka.

Go tloga ka 22 Mopitlo go fitlha ka di 26 Mopitlo 1991, go ne ga tshwarwa dikokoano tse dikgolo tse di neng di buelela puso ya batho ka batho le ditshupegetso tsa setšhaba tsotlhe mo ditoropong le kwa magaeng, tse di neng tsa itsege jaaka les évenements ("ditiragalo") kgotsa Phetogo ya Mopitlo. Kwa Bamako, go arabela ditshupegetso tse dikgolo tse di neng di rulagantswe ke baithuti ba mmadikolo mme moragonyana di ne tsa kopanngwa ke ba mokgatlho wa badiri le ba bangwe, masole a ne a thuntsha batho ba ba neng ba dira ditshupegetso tse di se nang thubakanyo. Go ne ga nna le dikhuduego ka bonako fela morago ga go thuntshiwa. Go ne ga agiwa ditshipi le go thibelwa ditsela mme Traoré o ne a bolela gore maemo a tshoganyetso a ne a le teng mme a tlhoma molao wa gore go se ka ga tsamaiwa bosigo. Le fa go ne go fopholediwa gore go sule batho ba le 300 mo malatsing a le mane, batho ba ba neng ba dira ditshupegetso ba ne ba tswelela go boela kwa Bamako letsatsi le letsatsi ba batla gore tautona wa puso ya bobusaesi a tlogele tiro le gore go tsenngwe melao ya puso ya batho ka batho mo tirisong.

Mopitlo a le masome a mabedi le borataro 26,ka ngwaga wa 1991 ke letsatsi le le tshwayang kgotlhang e e neng ya nna teng fa gare ga masole le baithuti ba ba neng ba dira ditshupegetso ka kagiso e e neng ya felela ka gore go bolawe batho ba le bantsi ka fa tlase ga ditaelo tsa ga Traoré. Moragonyana ene le ditsala tsa gagwe tse tharo ba ne ba sekisiwa mme ba bonwa molato mme ba atlholelwa loso ka ntlha ya seabe sa bone mo go direng ditshwetso mo letsatsing leo. Gompieno, letsatsi le ke letsatsi la boikhutso la bosetšhaba go gopola ditiragalo tse di botlhoko le batho ba ba bolailweng.Sesole sa ditlhakana tlhogo se se gakologelwa jaaka Phetogo ya Mopitlo ya ngwaga wa 1991 ya kwa Mali.

Ka di 26 Mopitlo, masole a ne a gana go thuntsha bontsi jwa batho ba ba neng ba le mo boipelaetsong, mme seno se ne sa felela ka dikhuduego tse di neng tsa felela ka gore diketekete tsa masole di tlogele dibetsa tsa tsone mme di ikgolaganye le mokgatlho o o neng o buelela mmuso wa batho ka batho. Mo thapameng eo, Lt. Col. Amadou Toumani Touré o ne a itsise ka radio gore o tshwere tautona wa mmusaesi, Moussa Traoré.

Puso ya Batho ka Batho ya makoko a mantsi

Mekgatlho ya kganetso e ne ya letlelelwa ka semolao, puso ya nakwana e ne ya tlhomiwa mme kopano ya bosetšhaba ya ditlhopha tsa selegae le tsa sepolotiki e ne ya kopana go kwala molaomotheo o montšhwa wa puso ya batho ka batho o o neng o tshwanetse go dumelelwa ke tumalano ya bosetšhaba.Ka 1992, Alpha Oumar Konaré o ne a fenya ditlhopho tsa ntlha tsa mmuso wa batho ka batho, tsa makoko a mantsi tsa botautona, pele a tlhophiwa gape go tsaya maemo a bobedi ka 1997, e e neng e le ya bofelo go dumelelwa ka fa tlase ga molaomotheo. Amadou Toumani Touré, mo general yo o tlogetseng tiro yo e neng e le moeteledipele wa letlhakore la sesole la tsogologo ya puso ya batho ka batho ya ngwaga wa 1991, o ne a tlhophiwa ka ngwaga wa 2002. Ka nako ya puso ya batho ka batho, Mali e ne e tsewa jaaka nngwe ya mafatshe a a tlhomameng mo dipolotiking le mo loagong mo Aforika.

Bokgoba bo sa ntse bo le teng kwa Mali gompieno ka batho ba ba ka nnang 200 000 ba ba tshwerweng ka tlhamalalo ke beng ba bone. Ka nako ya Kgaratlho ya Ba-Tuareg ya 2012, makgoba a maloba e ne e le setlhopha sa batho ba ba neng ba sa sireletsega mme go ne ga begwa gore makgoba mangwe a ne a thopiwa gape ke beng ba bone ba pele.

Dikgotlhang kwa Bokone jwa Mali

Tuareg separatist rebels in Mali, January 2012

Ka Hirikgong 2012 go ne ga simololwa botsuolodi jwa Ba-Tuareg kwa bokone jwa Mali, bo eteletswe pele ke Mokgatlho wa Bosetšhaba wa Kgololo ya Azawad (MNLA). Ka Mopitlo, modiredi wa sesole Amadou Sanogo o ne a tsaya puso ka go menola puso, a bua ka go retelelwa ga ga Touré mo go thibeleng botsuolodi, mme seo sa dira gore go nne le dikiletso le thibelo ke Economic Community of West African States.MNLA e ne ya tsaya taolo ya bokone ka bonako, ya bolela boipuso jwa yona jaaka Azawad.Le fa go ntse jalo, ditlhopha tsa Islamist, go akaretsa Ansar Dine le Al-Qaeda mo Islamic Maghreb (AQIM), ba ba neng ba thusitse MNLA go fenya puso, ba ne ba retologela go Tuareg mme ba tsaya taolo ya bokone ka maikaelelo a go tsenya tirisong molao wa sharia kwa Mali.

Ka Hirikgong 11, 2013, masole a France a tsenelela ka kopo ya puso ya nakwana ya ga tautona Dioncounda Traoré. Ka di 30 tsa Hirikgong, go ne go na le kgatelopele e e rulagantsweng ya masole a lefatshe la France le a Malian a a neng a bolela fa a kgonne go gapa gape lefelo la bofelo le le neng le setse la Islamist la Kidal, le gape e neng e le la bofelo la ditoropokgolo tsa masepala tse tharo tsa bokone. Ka di 2 Tlhakole, tautona wa France François Hollande o ne a kopana le Dioncounda Traoré mo ponatshegong ya setshaba kwa Timbuktu e e sa tswang go thopiwa gape.

Map showing the fullest extent of rebel-held territory in January 2013

Ka Phatwe 2013, Ibrahim Boubacar Keita o ne a tlhophiwa go nna tautona yo moša wa Mali mo lekghethong la bobedi la ditlhopho.

Ntwa ya Kwa Bogare Jwa Mali

Kwa kgaolong ya Mopti kwa bogare jwa Mali, kgotlhang e oketsegile fa e sale ka 2015 magareng ga merafe ya balemi jaaka Ba-Dogon le Ba-Bambara, le badisa ba Ba-Fula (kana Ba-Fulani).Go ya ka ditso, matlhakore a mabedi a ne a lwa ka go bona lefatshe le metsi, mabaka a a neng a okediwa ke phetogo ya tepo ya loapi,fa Fula e fudugela kwa mafelong a masha.Ba Dogon le Bambara ba dirile "ditlhopha tsa go itshireletsa" go lwantsha Ba-Fula. Ba latofatsa Fula ka go dira le Islamists ba ba tshwaraganeng le Al-Qaeda. Le fa bangwe ba Ba-Fula ba ile ba ikamanya le ditlhopha tsa Boiselamo, Human Rights Watch e bega gore dikgolagano tseno di ile tsa "fetelediwa le go dirisiwa ke batshameki ba ba farologaneng go fitlhelela maikaelelo a bone".

O ne a oketsa ka molaodi wa sesole wa maemo a a kwa godimo wa Mali:

Ke buile ka thubakanyo e e golang le balaodi ba mme le dikgosana tsa metse go tswa mo matlhakoreng otlhe. Ee, go na le di-jihadist mo lefelong le, mme bothata jwa nnete ke bosenyi, bogodu jwa diphologolo, go baakanya melato  -  batho ba ikhumisa ka go dirisa ntwa kgatlhanong le dirukhutlhi jaaka sesiro.

Ntwa e ile ya dira gore go nne le masole a Ba-Dogon le Ba-Bambara. Mmuso wa Mali o belaelwa go tshegetsa dingwe tsa ditlhopha tseno ka fa tlase ga seipato sa go nna baemedi mo ntweng kgatlhanong le Islamists mo kgotlhang ya Bokone jwa Mali. Mmuso o ganetsa seno.Leloko le lengwe la sesole ke setlhopha sa Ba-Dogon sa Dan Na Ambassagou, se se tlhamilweng ka 2016.

Modibo Sidibe voting in Bamako, 2018 Malian presidential election

Mo ditlhophong tsa botautona jwa Mali tsa 2018 tse di neng di tshwerwe ka 29 Phukwi 2018, ga go na moemedi ope yo o amogetseng go feta 50% ya ditlhopho mo kgetlong la ntlha. Go ne ga tshwarwa ditlhopho tsa bobedi ka 12 Phatwe 2018 fa gare ga bakgethi ba babedi ba ba kwa godimo, tautona Ibrahim Boubacar Keïta wa Rally for Mali le Soumaïla Cissé wa Union for the Republic and Democracy, mme Keïta o ne a tlhophiwa gape ka 67% ya ditlhopho.

Ka kgwedi ya Lwetse 2018, Centre for Humanitarian Dialogue e ne ya buisana le Dan Na Ambassagou ka go emisa ntwa ka tsela e le nngwe "ka ntlha ya kgotlhang e e kgatlhanong le setlhopha le ditlhopha tse dingwe tsa setšhaba tse di tlhometseng kwa bogareng jwa Mali". Le fa go ntse jalo, setlhopha se ne sa pegwa molato wa polao e kgolo ya batho ba le lekgolo le masome a le borataro 160 ba motse wa Fula ka 24 Mopitlo 2019.Setlhopha se ne sa ganela tlhaselo, mme morago ga moo tautona wa Malian Keita o ne a laela setlhopha go phatlalala. Mogakolodi yo o kgethegileng wa UN mo thibelong ya polao ya morafe, Adama Dieng, o ne a tlhagisa ka go oketsega ga tlhaolele ya kgotlhang.Ka 2020, batho ba ba fetang 600,000 ba ne ba fudusitswe ke kgotlhang kwa Mali. Lekgotla la Ditšhaba tse di Kopaneng le ne la bega gore palo ya bana ba ba bolailweng mo ntweng mo dikgweding tsa ntlha tse thataro tsa 2019 e ne e menagane gabedi go feta ya ngwaga otlhe wa 2018. Bontsi jwa bana ba bolailwe mo ditlhaselong tse di dirwang ke ditlhopha tsa merafe, mme bontsi jwa ditlhaselo tseno di diragetse mo tikologong ya Mopti. Go begwa gore dikolo di ka nna 900 di tswetswe le gore masole a a tlhometseng a kwadisitse bana.

Mo bekeng ya ntlha ya Phalane 2019, ditlhaselo tse pedi tsa jihadist mo ditoropong tsa Boulikessi le Mondoro di bolaile masole a feta masome a mabedi le botlhano 25 a Mali gaufi le molelwane le Burkina Faso. Tautona Keïta o ne a bolela gore "ga go na ntwa ya sesole e e tla fenyang kwa Mali", a tswelela ka go re ga a akanye gore "e mo lenaneong la letsatsi gotlhelele mme e ka se re tshwenye". Ka 1 Ngwanatsele 2019, ba-IS-GS ba bolaile bobotlana masole a le masome a matlhano 50 mo tlhaselong ya Indelimane ya 2019 kwa Kgaolong ya Ménaka ya Mali. Ka Tlhakole 2020, Human Rights Watch e ne ya kwala bosetlhogo jo bo dirilweng kgatlhanong le baagi kwa Central Mali mme ya re bobotlana go bolailwe baagi ba le makgolo a le mane le masome a matlhano le borataro 456, fa makgolokgolo a ne a gobala go tloga ka Hirikgong 2019 go fitlha ka Ngwanatsele.

2020s go menola puso le Assimi Goïta junta

Members of the National Committee for the Salvation of the People, September 2020

Dikhuduego tsa batho di simolotse ka 5 Seetebosigo 2020 morago ga go sa tsamaelane le maemo mo ditlhophong tsa palamente tsa Mopito le Moranang, go akaretsa le go galefa kgatlhanong le go tsewa ga moeteledipele wa kganetso Soumaïla Cissé. Go ne ga swa batho ba le lesome le motso 11 go ya go ba le masome a mabedi le boraro 23 morago ga ditshupegetso tse di neng tsa tshwarwa go tloga ka 10 go ya go 13 Seetebosigo. Ka Phukwi, Tautona Keïta o ne a fedisa kgotlatshekelo ya molao motheo.

Maloko a sesole a eteletswe pele ke Colonel Assimi Goïta le Colonel-Major Ismaël Wagué kwa Kati, Kgaolo ya Koulikoro, ba simolotse botsuolodi ka di 18 Phatwe 2020. Tautona Ibrahim Boubacar Keïta le Tonakgolo Boubou Cissé ba ne ba tshwarwa, mme ka bonako morago ga bosigogare Keïta o ne a itsise go rola tiro ga gagwe, a re ga a batle go bona tshololo ya madi. Wagué o ne a itsise go tlhamiwa ga Komiti ya Bosetšhaba ya Poloko ya Batho (CNSP) mme a solofetsa ditlhopho mo isagweng. Go ne ga tlhomiwa molao wa go tswa mo gae mme mebila ya Bamako e ne e didimetse. Economic Community of West African States (ECOWAS) e ne ya kgala go menola puso mme ya kopa gore Keïta a busediwe jaaka tautona.

Ka 12 Lwetse 2020, CNSP e ne ya dumela gore go nne le phetogo ya sepolotiki ya dikgwedi di le lesome le boferabobedi 18 go ya go puso ya selegae. Moragonyana fela ga foo, Bah N'daw o ne a tlhophiwa go nna tautona wa nakwana ke setlhopha sa batho ba le lesome le bosupa 17 ba ba neng ba mo tlhopha, mme Goïta o ne a tlhophiwa go nna mothusa tautona. Puso e ne ya tlhongwa ka di 25 Lwetse 2020. Ka di 18 Hirikgong 2021, puso ya nakwana e ne ya itsise gore CNSP e fedisitswe, mo e ka nnang dikgwedi di le nne morago ga go solofediwa go ya ka tumelano ya ntlha. Dikgotlhang magareng ga puso ya selegae ya nakwana le sesole di ne tsa oketsega morago ga go fetisiwa ga maatla ka Lwetse 2020. Dikgotlhang di ne tsa fitlha kwa setlhoeng ka di 24 Motsheganong 2021 morago ga phetogo ya khuduthamaga ya matona, koo baeteledipele ba babedi ba pheretlhego ya sesole ya 2020  -  Sadio Camara le Modibo Kone  -  ba neng ba emisediwa ke tsamaiso ya ga N'daw. Moragonyana mo letsatsing leo, babegadikgang ba ne ba bega gore baeteledipele ba bararo ba botlhokwa ba baagi - Tautona N'daw, Tonakgolo Moctar Ouane le Tona ya Tshireletso Souleymane Doucouré, ba ne ba tshwerwe kwa bothibelelong jwa sesole kwa Kati, kwa ntle ga Bamako. Ka di 7 Seetebosigo 2021, molaodi wa sesole sa Mali Assimi Goïta o ne a ikana jaaka tautona wa nakwana.

Military situation in Mali. For a detailed map, see here.

Ka 2022 le 2023, Islamic State kwa Greater Sahara e ne ya bona diphitlhelelo tse dikgolo mo Ntweng ya Mali, e ne ya gapa dikarolo tse dikgolo tsa lefatshe kwa borwabotlhaba jwa Mali. Ansongo le Tidermène le bone ba ne ba tshwarwa ke setlhopha seo. Mo bogareng jwa 2023, setlhopha sa dirukhutlhi se ne se okeditse palo ya mafelo a se neng se a laola gabedi fa e sale puso ya pele e thankgolwa le go tlhongwa ga puso ya sepolotiki.

Ka di 10 Hirikgong 2022, Mali e ne ya itsise go tswalwa ga melelwane ya yona mme ya bitsa baemedi ba le mmalwa go tswa kwa dinageng tsa ECOWAS go arabela dikotlhao tse di beilweng mo Mali ka go busetsa morago ditlhopho ka dingwaga di le nne. Ka di 4 Tlhakole, moemedi wa France o ne a kobiwa.Go ya ka Human Rights Watch, masole a Malian le ba ba belaelwang gore ke masole a Russia a a hirilweng go tswa kwa Wagner Group ba bolaile banna ba le 300 ba e neng e se masole kwa bogareng jwa Mali ka Mopitlwe 2022. France e ne e simolotse go ntsha masole a France go tswa kwa Mali ka Tlhakole 2022, go simolola bokhutlo jwa Operation Barkhane. Ka di 2 Motsheganong, puso ya sesole e ne ya itsise go roba ditumalano tsa yona tsa tshireletso tse di rurifaditsweng ka 2013 le France, e leng kgato e nngwe gape ya go senyega ga dikamano tsa Malian-French. Kitsiso eno ya bofelo e ne ya tshwaiwa diphoso ke balaodi ba France mme ya tsewa e le "e e seng ka fa molaong". Setlhopha sa UN se begile gore mo dikgweding tsa ntlha tse tharo tsa 2022, go bolailwe baagi ba le 543 mme ba le 269 ba ne ba gobala, ba tlhagisa gore tumelano ya kagiso ya 2015 magareng ga puso le ditlhopha tse di leng kgatlhanong le boipuso e ne e tshosediwa ke kotsi ya kgotlhang e e ka nnang teng lekgetlho la ntlha mo dingwageng di le tlhano. Pegelo e e lemogile gape koketsego e kgolo mo palong ya batho ba ba tlhokang thuso ya botho mo ngwageng o o fetileng.

Sergey Lavrov, tona wa tsa kwa ntle wa Russia, o ne a etela Bamako ka di 7 Tlhakole 2023 mme a re Moscow e tla tswelela go thusa Mali go tokafatsa bokgoni jwa sesole sa yone. Ka Seetebosigo 2023, Mali e ne ya tlosa Sefora, puo ya mmuso wa pele wa bokoloniale, jaaka puo ya semmuso ka tumelelo ya molao motheo o mošwa ka 97% ya batlhophi mo referandamong e e neng e tshwerwe ke lekgotla la sepolotiki.Ka di 7 Lwetse 2023, al-Qaeda e ne ya golaganya JNIM go tlhasela sekepe mo Nokeng ya Niger, ba bolaya bonnye baagi ba le 154.

Ka July 2024, CSP-DPA batsuolodi le JNIM ba bolaile makgolokgolo a masole a Russia le masole a puso ya Mali ka nako ya Ntwa ya Tinzaouaten. Ka di 5 Phatwe 2024 Republic of Mali e ne ya itsise gore e kgaola dikamano tsa sedipolomate le Ukraine.

Ka di 17 Lwetse 2024, al-Qaeda e ne ya golaganngwa le JNIM ba tlhasela mafelo a le mmalwa go ralala Bamako, ba bolaya batho ba le 77 mme ba gobatsa ba bangwe ba le 255.

Dipopego tsa lefatshe

Satellite image of Mali

Mali ke lefatshe le le dikaganyêditswêng ke mafatshe a mangwê, ka jalo ga le a bapa le lewatle kwa Aforika Bophirima, e e kwa borwabophirima jwa Algeria. E fa gare ga latitude 10° le 25°N, le longitude 13°W le 5°E. Mali e bapile le molelwane le Algeria kwa bokone-bokone-botlhaba, Niger kwa botlhaba, Burkina Faso kwa borwabotlhaba, Ivory Coast kwa borwa, Guinea kwa borwabophirima, le Senegal kwa bophirima le Mauritania kwa bokone-bophirima.

Landscape in Hombori

Mali map of Köppen climate classification

Ka 1,240,192 square kilometres (478,841 sq mi),

Mali ke lefatshe la bo masome a mabedi le bone 24 ka bogolo mo lefatsheng ebile ke lefatshe la borobabobedi 8 ka bogolo mo Aforika.Le lekana ka bogolo le Afrika Borwa kgotsa Angola. Bontsi jwa lefatshe le bo kwa borwa jwa Sekaka sa Sahara, se se dirang gore go nne le lefelo le le mogote thata le le tletseng lerole la kwa Sudan.

Lefatshe la Mali le legolo le bo sephaphathi, mme fa o leba kwa bokone o fitlhela go na le dipoa tse di tletseng motlhaba. Thaba ya Adrar des Ifoghas e kwa bokonebotlhaba.

Mali e mo kgaolong e e mogote thata mme ke nngwe ya mafatshe a a mogote go gaisa otlhe mo lefatsheng. Mogare wa mogote, o o tsamaelanang le mafelo a a mogote thata ngwaga otlhe mo lefatshing e e ikaegileng ka palogare ya mogote wa letsatsi le letsatsi ya ngwaga, o kgabaganya lefatshe . Bontsi jwa Mali bo amogela pula e nnye mme komelelo e diragala gantsi.Go ela kwa bokhutlong jwa Moranang go ya kwa tshimologong ya Phalane ke paka ya dipula kwa karolong e e kwa borwa. Mo nakong eno, go na le merwalela ya Noka ya Niger, e e dirang gore go nne le karolo e e kwa teng ya Noka ya Niger. Karolo e kgolo ya sekaka sa bokone jwa Mali e na le tepo loapi e e mogote ya sekaka (Köppen climate classification BWh) ka selemo se se telele, se se mogote thata le pula e e kwa tlase e e fokotsegang go ya kwa bokone. Lefelo le le fa gare le na le tepo loapi e e mogote e e omeletseng (Köppen climate classification BSh) e e nang le mogote o o kwa godimo thata ngwaga otlhe, paka e telele e e omeletseng le paka e khutshwane ya dipula tse di sa feleng. Dikarolo tse di kwa borwa di na le tepo loapi ya boboatsatsi e e bongola le e e omileng. (Köppen climate classification Aw) Ka kakaretso, tepo loapi ya kwa Mali ke ya boboatsatsi, mme ka Mopitlo go ya go Motsheganong paka e e mogote le e e omileng. Go na pula go tloga ka Seetebosigi go ya go Phalane,go bongola e bile go bonolo. Ngwaga wa serame le komelelo o simolola ka Ngwanatsele go fitlha ka Tlhakole.

Mali e na le metswedi e mentsi ya tlholego, mme gauta, uranium, phosphate, kaolinite, letswai le kapoko di dirisiwa thata. Mali e lekanyediwa gore e na le ditone tse di fetang 17,400 tsa uranium (e e lekantsweng + e e supilweng + e e fopholediwang).Ka ngwaga wa 2012, go ne ga lemogiwa gore go na le lefelo le lengwe gape le le nang le uranium kwa bokone. Mali e lebagane le dikgwetlho di le dintsi tsa tikologo, go akaretsa go fetoga ga lefatshe,sekaka, go rengwa ga dikgwa, kgotlhego ya mmu, le go se nne teng ga metsi a a nowang a a lekaneng.

Mefutafuta ya Ditshedi

Di-ecoregion tse tlhano tsa lefatshe di mo melelwaneng ya Mali: Savanna ya Acacia ya Sahelian, Savanna ya Bophirima ya Sudan, Savanna e e ka fa gare ya Niger Delta e e nang le metsi, dithaba le dikgwa tsa Sahara Borwa, le dikgwa tsa xeric tsa dithaba tsa Sahara Bophirima. Lefatshe le ne le na le tekanyetso ya 2019 Forest Landscape Integrity Index ya 7.16/10, e e beileng mo maemong a bo masome a le matlhano le motso 51 lefatshe ka bophara mo dinageng di le lekgolo le masome a le bosupa le bobedi 172.

Dipolotiki le puso

Puso

Assimi Goita, interim president of Mali since 2021 Malian coup d'état

Go fitlha ka phenyo ya sesole ya di 22 Mopitlo 2012,Mali e ne e le puso ya batho ka batho ya molao motheo e e laolwang ke molao motheo wa di 12 Hirikgong 1992, o o neng wa fetolwa ka 1999. Molao motheo o tlamela ka kgaogano ya maatla magareng ga makala a puso a khuduthamaga, peomolao le boatlhodi.Tsamaiso ya puso e ka tlhalosiwa jaaka "tautona yo o sa reng sepe". Taolo ya khuduthamaga e mo diatleng tsa ga tautona, yo o tlhophiwang ka dingwaga di le tlhano ka ditlhopho tsa botlhe mme o lekanyeditswe ka paka ya dingwaga di le pedi.

Tautona o dira jaaka tlhogo ya lefatshe e le molaodi-mogolo wa masole. Tonakgolo e e tlhophilweng ke tautona o dira jaaka tlhogo ya puso mme ka go rialo o tlhoma Khansele ya Ditona. Kopano ya Bosetšhaba ya Phuthego ya matona e e nang le ntlo e le nngwe ke yone fela e e dirang molao kwa Mali, e e nang le batlhankedi ba ba tlhophilweng ka paka ya dingwaga di le tlhano.Morago ga ditlhopho tsa 2007, Alliance for Democracy and Progress e ne ya nna le ditulo di le 113 mo go tse 160 mo kgotlapeomolao.Kopano e tshwara dikopano di le pedi tsa tlwaelo ngwaga le ngwaga, mo go tsone e ngangisanang le go tlhopha ka molao o o tlisitsweng ke leloko kgotsa ke puso.

Molao motheo wa Mali o tlamela ka tsamaiso ya boatlhodi e e ikemetseng, fela khuduthamaga e tswelela go nna le tlhotlheletso mo tsamaisong ya boatlhodi ka maatla a go thapa baatlhodi le go okamela ditiro tsa boatlhodi le tiragatso ya molao.Dikgotlatshekelo tse di kwa godimo tsa kwa Mali ke Kgotlatshekelo ya Makgaolakgang, e e nang le dithata tsa boatlhodi le tsamaiso, le Kgotlatshekelo ya molao motheo e e farologaneng e e nayang tshekatsheko ya boatlhodi ya melao ya molao mme e dira jaaka moatlhodi wa ditlhopho.Dikgotlatshekelo tse di farologaneng tse di kwa tlase di teng, le fa go le jalo dikgosana tsa metse le bagolwane ba rarabolola dikgotlhang tse dintsi tsa selegae mo mafelong a magae.

Mmuso wa phetogelo o buseditse morago nako ya ditlhopho tse dintšhwa, tse di neng di tshwanetse go tshwarwa ka Tlhakole 2022, go ya go Tlhakole 2024.E le go fetola maitlamo a puso a ditlhopho tsa 2024, ECOWAS e dumetse go tlosa dikiletso mo lefatsheng.

Dikamano tsa kwa ntle le mafatshe a mangwe

Former President of Mali Amadou Toumani Touré and Minister-president of the Netherlands Mark Rutte

Representatives of Mali and Russia at the 2nd International Parliamentary Conference “Russia-Africa” in Moscow, 19 March 2023

Go fitlha ka 2012, leano la boditšhabatšhaba la Mali le ne la nna le go nna pragmatic le pro-Western ka nako. Fa e sale go tlhomiwa puso ya puso ya batho ka batho ka 2002, dikamano tsa Mali le Bophirima ka kakaretso le United States ka go kgethega di tokafetse thata.Mali e na le kamano e telele le France, mmusi wa pele wa Bokolone. Mali e ne e dira mo mekgatlhong ya kgaolo jaaka African Union go fitlha e emisiwa ka ntlha ya coup d'état ya 2012 ya kwa Mali.

Go dira go laola le go rarabolola dikgotlhang tsa kgaolo, jaaka kwa Ivory Coast, Liberia, le Sierra Leone, ke nngwe ya maikaelelo a magolo a maitlamo a boditšhabatšhaba ya Mali.Mali e ikutlwa e tshoseditswe ke kgonagalo ya go phatlalala ga dikgotlhang mo mafatsheng a boagisani, mme dikamano le baagisani bao gantsi ga di a siama.Go tlhoka tshireletsego go go akaretsang mo melelwaneng ya kwa bokone, go akaretsa le go thukhutha le borukhutlhi, e santse e le mathata a a tshwenyang mo dikamanong tsa kgaolo.

Kwa tshimologong ya 2019, Al Qaeda e ne ya ikarabela ka tlhaselo ya bothibelelo jwa Ditšhaba tse di Kopaneng kwa Mali e e neng ya bolaya masole a kagiso a le lesome 10 go tswa kwa Chad. Go ne ga begwa gore batho ba le masome a mabedi le botlhano 25 ba ne ba gobetse mo tlhaselong. Al Qaeda e ne ya bolela gore lebaka la go tlhasela e ne e le gore Chad e ne e tsosolositse dikamano tsa sedipolomate le Israel. Setheo seno se ne sa tlhaselwa kwa Anguelhok, motse o o mo kgaolong e e sa tlhomamang ya lefatshe leo.

Tsa sesole

Mabotho a sesole a Mali a na le sesole, se se akaretsang mabotho a lefatshe le sesole sa sefofane, mmogo le Gendarmerie ya sesole le Tshireletso ya Rephaboliki, tseo tsotlhe di laolwang ke Lefapha la Tshireletso la Mali le Veterans, tse di eteletsweng pele ke moagi.

Dikgaolo setoropo le dikgaolo

Regions of Mali since 2023

The "Regions of Mali Image Map" template doesn't yet have a description, but there might be some information on the template's page.

Fa e sale ka 2016, Mali e kgaogantswe ka dikgaolo di le lesome le kgaolo ya Bamako. Kgaolo nngwe le nngwe e na le molaodi. Tiragatso ya dikgaolo tse pedi tse disha, Taoudénit (e e kileng ya bo e le karolo ya Kgaolo ya Tombouctou) le Ménaka (e e kileng ya bo e le Ménaka Cercle kwa Kgaolong ya Gao), e ntse e tsweletse go tloga ka Hirikgong 2016;mmusi le khansele ya phetogo e tlhophilwe mo dikgaolong ka bobedi.

Fa e sale ka 2023, Mali e tsentse dikgaolo tse dintshwa di le robobongwe mo tsamaisong ya yone ya tsamaiso, e leng se se dirang gore palogotlhe e nne dikgaolo di le lesome le boferabongwe 19 mmogo le kgaolo ya Bamako. Go rulaganngwa sesha gono go ikaeletse go tokafatsa puso le go dira gore ditirelo tsa puso di nne gaufi le batho ba lefelo leo. Kgatelopele e, e tsweletsa maiteko a go dira gore go nne le taolo e e kwa tlase a a simolotseng ka go tlhamiwa ga dikgaolo tsa Taoudénit le Ménaka ka 2016. Dikgaolo tse di lesome le borobabongwe di kgaogantswe ka dikgaolo di le 159 le bommasepala ba le 815.

Dikgaolo le Kgaolo ya Motsemogolo ke:

Palo	Leina la kgaolo	Lefelo (km2)	Baagi Dipalopalo tsa 2023
00	Bamako Capital District	252	4,227,569
01	Kayes	62,914	1,840,329
02	Koulikoro	71,178	2,255,157
03	Sikasso	21,378	1,533,123
04	Ségou	31,996	2,455,263
05	Mopti	49,077	935,579
06	Tombouctou	180,781	974,278
07	Gao	89,532	727,517
08	Kidal	151,430	83,192
09	Taoudénit	323,326	100,358
10	Ménaka	81,040	318,876
11	Bougouni	41,052	1,570,979
12	Dioila	12,984	675,965
13	Nioro	24,179	678,061
14	Koutiala	14,739	1,169,882
15	Kita	44,175	681,671
16	Nara	26,213	307,777
17	Bandiagara	25,709	868,916
18	San	15,516	820,807
19	Douentza	63,515	170,189
	Palogotlhe	1,240,192	22,395,489

Itsholelo

A market scene in Djenné

A proportional representation of Mali exports, 2019

Kalabougou potters

Cotton processing at CMDT

Central Bank of West African States e tlhokomela merero ya madi ya Mali le maloko a mangwe a Economic Community of West African States.Mali e tsewa e le nngwe ya mafatshe a a humanegileng go gaisa mo lefatsheng. Moputso wa ngwaga le ngwaga wa modiri ke mo e ka nnang US$1,500.

GDP per capita development of Mali

Mali e ne ya dira diphetogo tsa itsholelo, go simolola ka 1988 ka go saena ditumalano le World Bank le International Monetary Fund. Ka 1988 go fitlha ka 1996, puso ya Mali e ne ya fetola dikgwebo tsa setšhaba. Fa e sale tumelano e, dikgwebo di le lesome le borataro di ne tsa tsenngwa mo mebarakeng ya mohama o o ikemetseng, di le 12 di ne tsa tsenngwa mo mebarakeng ya mohama o o ikemetseng ka bontlhabongwe, mme di le 20 di ne tsa phimolwa. Ka 2005, puso ya Mali e ne ya neela kompone ya seporo go Savage Corporation. Ditlamo tse pedi tse dikgolo, Societé de Telecommunications du Mali (SOTELMA) le Cotton Ginning Company (CMDT), di ne di solofetswe go tsenngwa mo mebarakeng ya poraefete ka 2008.

Magareng ga 1992 le 1995, Mali e ne ya tsenya tirisong lenaneo la itsholelo le le neng la felela ka kgolo ya itsholelo le go fokotsa go sa lekalekane ga tsa madi. Thulaganyo e ne ya oketsa maemo a loago le la itsholelo [vague], mme ya dira gore Mali e tsenele Mokgatlho wa Lefatshe wa Kgwebisano ka di 31 Motsheganong 1995.

Mali gape ke leloko la Organization for the Harmonization of Business Law in Africa (OHADA).Gross domestic product (GDP) e ile ya tlhatloga fa e sale go tloga ka nako eo. Ka 2002, GDP e ne e le US$3.4 billion, mme e ne ya oketsega go US$5.8 billion ka 2005,e e leng bokana ka 17.6% ya kgolo ya ngwaga le ngwaga.

Mali ke karolo ya "Zone Franc" (Zone Franc), se se rayang gore e dirisa CFA franc. Mali e golagane le puso ya France ka tumelano go tloga ka 1962 (go tlhamiwa ga BCEAO). Gompieno mafatshe otlhe a supa go BCEAO (go akaretsa le Mali) a golagane le French Central Bank.

Pele ga go menola puso ka Phatwe 2020, thuso ya mafatshe a a kwa ntle a U.S. go Mali e ne ya feta $135 million mo FY 2020, e ikaelela go nonotsha kagiso e e bokoa, puso ya mmuso wa batho ka batho le tshireletsego ya kgaolo, fa e ntse e rarabolola mathata a loago le a itsholelo. Morago ga go menola puso, thuso e thibetswe ke molao wa U.S., mme dithulaganyo tse di tswelelang di tsepamisitse mogopolo mo go nneng le tlhomamo, go tshepa puso ga batho, go kgona go itshokelana ga batho le go atlega ga itsholelo ya loago.

Mali e ne e le mo maemong a bo lekgolo le masome a mararo le borataro 136 mo go a le bo lekgolo le masome a mararo le borobabongwe 139 mo Global Innovation Index ka 2024.

Temo - Thuo

Madirelo a magolo a kwa Mali ke temothuo. Khotone ke sejalo se se romelwang ntle se segolo go gaisa mo lefatsheng mme e romelwa kwa bophirima go ralala Senegal le Ivory Coast. Mo ngwageng wa 2002, ditone di le 620 000 tsa katune di ne tsa ntshiwa kwa Mali mme ditlhotlhwa tsa katune di ne tsa fokotsega thata ka 2003. Mo godimo ga katune, Mali e ntsha raese, millet, mmidi, merogo, motsoko le dijalo tsa ditlhare. Gouta, leruo le temothuo di dira 80% ya dilwana tse di romelwang kwa ntle ga naga ya Mali.

Mo dipalong Dile lekgolo 100 di le masome a borobabobedi 80 tsa badiri ba kwa Mali ba dira mo temothuong. Mo dipalong Dile lekgolo 100 di le lesome le botlhano 15 tsa badiri ba kwa Mali ba dira mo lephateng la ditirelo. Go fetofetoga ga dipaka go baka go tlhoka tiro ga nakwana ga badiri ba temothuo.

Meepo

Ka 1991, ka thuso ya International Development Association, Mali e ne ya nolofatsa tiragatso ya dikhoutu tsa meepo tse di neng tsa dira gore go nne le kgatlhego e ntšhwa le dipeeletso tsa mafatshe a sele mo madirelong a meepo. Gauta e epelwa kwa kgaolong ya borwa mme Mali e na le ntshokuno ya gauta e e kwa godimo go gaisa ya boraro mo Aforika (morago ga Afrika Borwa le Ghana). Ka 2015, naga e tlhagisitse 41 metric tonnes ya gauta.

Go tlhagelela ga gauta jaaka sengwe se se kwa pele se se romelwang kwa ntle ga lefatshe la Mali go tloga ka 1999 go thusitse go fokotsa dingwe tsa ditlamorago tse di sa siamang tsa mathata a katune le Ivory Coast. Metswedi e mengwe ya tlholego e akaretsa kaolin, letswai, phosphate le kapoko.

Motlakase

Motlakase le metsi di tlhokomelwa ke Energie du Mali, kgotsa EDM, mme dilwana di dirwa ke Industry Textile du Mali, kgotsa ITEMA.Mali e dirile tiriso e e nonofileng ya motlakase wa metsi, o o akaretsang go feta sephato sa motlakase wa motlakase wa Mali. Ka 2002, 700 GWh ya motlakase wa metsi e ne ya tlhagisiwa kwa Mali.

Energie du Mali ke kompone ya motlakase e e tlamelang baagi ba kwa Mali ka motlakase. Mo dipalong dile lekgolo di le masome a matlhano le botlhano 55 fela tsa batho ba ba nnang mo ditoropong tse dikgolo ba ba kgonang go dirisa EDM.

Ditlamelo tsa dipalangwa

Kwa Mali, go na le seporo se se yang kwa dinageng tse di gaufi le yone. Go na gape le maemafofane a ka nna 29, a le 8 a one a na le ditsela tsa go fofa tse di katisitsweng. Mafelo a ditoropo a itsege ka palo e kgolo ya dithekisi tse ditala le tse ditshweu. Bontsi jwa baagi bo ikaegile ka dipalanwga tsa botlhe.

Dipalopalo tsa batho

Palo ya batho ba Mali

Ngwaga	Million
1950	4.7
2000	11
2021	21.9

A Bozo girl in Bamak

Ka 2021, palo ya batho ba Mali e ne e le dimilione di le 21,9Palo ya batho ba kwa Mali e ne ya gola go tswa go dimilione di le 7,7 ka 1982 go ya go dimilione di le 19,9 ka 2018. Palo ya batho ba ba nnang koo ke ba ba nnang kwa magaeng (68% ka 2002), mme 5% - 10% ya batho ba kwa Mali ke batho ba ba tsamayang ka dinao.Go feta 90% ya baagi ba nna kwa karolong e e kwa borwa jwa lefatshe, segolo thata kwa Bamako, e e nang le baagi ba feta dimilione di le 2.

Ka 2024, 47% ya batho ba kwa Mali ba ne ba le dingwaga di le 14 kgotsa kwa tlase, 50% ba ne ba le dingwaga di le 15-64, mme 3% ba ne ba le dingwaga di le 65 kgotsa go feta. Palogare ya dingwaga tsa bone e ne e le 16.4.Palo ya bana ba ba belegwang ka 2024 e ne e le 40 ka 1000, mme palogotlhe ya bana ba ba belegwang ka 2024 e ne e le 5.35 bana ka mosadi. Palo ya dintsho ka 2024 e ne e le 8.1 mo bathong ba le 1000.Botshelo jo bo lebeletsweng ka nako ya go belegwa e ne e le dingwaga di le 63.2 (60.9 mo banneng le 65.6 mo basading).Mali e na le nngwe ya dipalo tse di kwa godimo tsa lefatshe tsa go swa ga masea, ka dintsho di le 57.4 ka masea a a tshotsweng a le 1000 ka 2024.

Ditlhopha tsa setso

A Bambara wedding in Mali, observed by a tourist

Fulani children in Mali

The Tuareg are nomadic inhabitants of northern Mali

Batho ba kwa Mali ba akaretsa merafe e le mmalwa ya kwa borwa jwa Sahara. Ba-Bambara ke bone morafe o mogolo go gaisa, ba dira nngwetharong ya baagi.Merafe e megolo ke Bambara (33.3%), Fulani (Peuhl) (13.3%), Sarakole/Soninke/Marka (9.8%), Senufo/Manianka (9.6%), Malinke (8.8%), Dogon (8.7%), Sonrai (5.9%), Bobo (2.1%), Tuareg/Bella (1.7%), Malian a mangwe (6%), go tswa mo malokong a Economic Community of West Africa (0.4%), a mangwe (0.3%) (2018 est).Kwa Mali le kwa Niger, Ba-Moor ba itsege gape jaaka Ba-Azawagh Arabs, ba ba teeletsweng ka kgaolo ya Azawagh ya Sahara. Ba bua thata Searabia sa Hassaniya, e leng nngwe ya dipuo tse di farologaneng tsa Searabia.

Kwa bokone jo bo kgakala, go na le kgaogano magareng ga Ba-Berber ba ba tswang mo Ba-Tuareg ba ba fudugelang kwa mafelong a a farologaneng le batho ba letlalo le lentsho ba Ba-Bella kgotsa Ba-Tamasheq, ka ntlha ya go anama ga bokgoba mo kgaolong eo. Go fopholediwa gore batho ba le 800 000 kwa Mali ba tswa mo makgobeng. Bokgoba bo nnile teng kwa Mali ka makgolokgolo a dingwaga. Baagi ba Maarabia ba ne ba nna le makgoba go fitlha ka lekgolo la bo20 la dingwaga, go fitlha bokgoba bo ne jwa thibelwa ke balaodi ba France mo bogareng jwa lekgolo la bo20 la dingwaga. Go santse go na le dikamano tse di rileng tsa boswa tsa bokgoba, mme go ya ka diphopholetso dingwe, le gompieno go santse go na le batho ba ba ka nnang 200 000 ba ba santseng ba le mo bokgobeng.

Ba bangwe ba ba tswakaneng ba Yuropa/Aforika ba e leng ditlogolwana tsa Bamoseleme ba ba tswang kwa Spain, mmogo le ba ba tswang kwa France, Ireland, Italy le Portugal, ba nna kwa Mali, koo ba itsegeng e le batho ba Arma (1% ya baagi ba lefatshe leo).

Le fa gone Mali e na le dikamano tse di siameng tsa merafe e e farologaneng tse di theilweng mo ditsong e telele ya go tshela mmogo, go na le dikamano tsa boswa le bokgoba, mmogo le kgotlhang ya semorafe magareng ga Ba-Songhai le Ba-Tuareg ba kwa bokone. Ka ntlha ya go tlhaselwa ga batho ba bokone morago ga boipuso, Mali jaanong e mo seemong se mo go sona ditlhopha ka bobedi di ngongoregang ka kgethololo go tswa mo setlhopheng se sengwe. Kganetsano eno e na le seabe mo kgotlhang e e tsweletseng kwa Bokone jwa Mali koo go nang le kgotlhang magareng ga Ba-Tuareg le puso ya Mali, le Ba-Tuareg le Ba-Islam ba ba feteletsang dilo ba ba lekang go tlhoma molao wa sharia.

Dipuo

Ka Hirikgong 2022, ka ntlha ya go senyega ga dikamano magareng ga Mali le puso ya France, puso ya Mali e ne ya itsise go dira Bambara puo ya semmuso. Ka Phukwi 2023, Sefora se ne sa tlogelwa jaaka puo ya semmuso, mme boemong jwa seo sa nna puo e e dirisiwang.Ka nako e le nngwe, dipuo tse di lesome le boraro 13 tsa bosetšhaba,e leng Sebambara, Sebobo, Sebozo, Sedogon, Sefula, Searabia sa Hassaniya, Sekasonke, Semaninke, Seminyanka, Senufo, dipuo tsa Songhay, Sesoninke le Setamasheq, di ne tsa nna dipuo tsa semmuso. Puo e e dirisiwang thata kwa Mali ke Se-Bambara, se mo go sone fa mo palong ya masome a robabobedi 80% ya baagi mo palong ya lekgolo 100% ba kgonang go buisana ka sone. Dipuo tse dingwe tse di fetang masome a le mane 40 tsa Aforika di buiwa ke merafe e e farologaneng ya Mali.

Go ya ka palobatho ya 2009, dipuo tse di buiwang mo lefatsheng la kwa Mali e ne e le Sebambara ka 51.5%, Sefula (8.3%), Sedogon (6.6%) Sesoninké (5.7%), Sesonhai (5.3%), Semandinka (5.2%), Seminianka (3.8%), Setamasheq (3.2%). Se-Tieyaxo Bozo (1.6%), Se-Kassonké (1.1%), Se-Maure (1%), Se-Dafing (0.4%), Se-Samogo (0.4%), Searabia (Se-Hassaniya) (0.3%), dipuo tse dingwe tsa Se-Mali (0.5%), dipuo tse dingwe tsa Se Aforika (0.2%), le dipuo tse dingwe tse e seng tsa Se Aforika (0.2%); 0.7% ga e a bolela puo ya bona ya ntlha.

Tumelo

An entrance to the Djinguereber mosque

Tempolete:Bar boxTumelo ya se Islam e ne ya tsenngwa mo Aforika Bophirima mo lekgolong la bo lesome le bongwe 11 la dingwaga mme e sa ntse e le yone tumedi e e laolang mo karolong e kgolo ya kgaolo eno.Go fopholediwa gore 90% ya batho ba Mali ke batumelo ya Se Muslim (bontsi ke Sunni), e ka nna 5% ke Bakeresete (mo e ka nnang pedi tharong ya Roma Katoliki le nngwe tharong ya Porotesetanta) mme 5% e e setseng e ngaparela ditumelo tsa setso tsa Aforika jaaka bodumedi jwa Dogon.Go dumelwa gore bolatolamodimo le go sa dumele mo Modimong ga go bonwe thata mo bathong ba kwa Mali, ba bontsi jwa bone ba dirisang bodumedi jwa bone letsatsi le letsatsi.

Molao motheo o tlhoma puso e e sa amaneng le bodumedi mme o dira gore batho ba nne le kgololesego ya bodumedi, mme puso e tlotla tshwanelo eno thata.

Tumelo ya Islam jaaka e ne e dirisiwa mo ditsong kwa Mali e ntse e le bonolo e bile e tlwaela maemo a lefelo leo; dikamano magareng ga Mamoseleme le badiragatsi ba ditumelo tsa bodumedi jo bonnye ka kakaretso di nnile tsa botsalano. Le fa go ntse jalo, morago ga gore puso ya sharia e tlhomiwe ka ngwaga wa 2012 kwa dikarolong tse di kwa bokone jwa lefatshe, Mali e ne ya nna kwa godimo (nomoro ya bosupa 7) mo lenaaneng la pogiso ya Bakeresete le le gatisitsweng ke Open Doors, le le neng la tlhalosa pogiso kwa bokone e le e e maswe thata.

Thuto

High school students in Kati

Thuto ya setšhaba kwa Mali ka molawana e neelwa mahala mme e a patelediwa dingwaga di le borobabongwe magareng ga dingwaga di le supa 7 le di le lesome le borataro 16.Tsamaiso e akaretsa dingwaga di le thataro tsa thuto ya kwa moding ya dikolo tse di potlana go simolola ka dingwaga di le supa 7, mme morago ga moo go latele dingwaga di le thataro 6 tsa thuto e kgolwane ya dikolo tsa secondary. Selekanyo sa boammaruri sa go ikwadisa kwa sekolong se se potlana kwa Mali se kwa tlase, bontsi jwa sone ke ka gonne malapa a sa kgone go duelela paka ya sekolo, dibuka, dilwana le dituediso tse dingwe tse di tlhokegang go tsena sekolo.

Ka ngwaga wa 2017, seelo sa ikwadiso ya dikolo tse dipotlana e ne e le 61% (65% ya banna le 58% ya basadi).Mo bofelong jwa dingwaga tsa bo 1990, seelo sa ikwadiso ya dikolo tse dikgolwane e ne e le 15% (20% ya banna le 10% ya basadi). Tsamaiso ya thuto e tshwerwe ke tlhaelo ya dikolo kwa metse selegaeng, mmogo le tlhaelo ya barutabana le didirisiwa.

Diphopholetso tsa dikelo tsa go kgona go bala le go kwala kwa Mali di simolola ka 27–30 go ya go 46.4%, ka dikelo tsa go kgona go bala le go kwala di le kwa tlase thata mo basading go na le mo banneng. Mmadikolo wa Bamako, o o akaretsang bomadikolo ba le nne go bopa, ke mmadikolo yo o mogolo go gaisa gotlhe mo lefatsheng mme o kwadisa baithuti ba ka nna 60 000 ba pele ga kalogo le ba kalogo.

Botsogo

Mali e lebagane le dikgwetlho di le dintsi tsa botsogo tse di amanang le lehuma, tlala, le bophepa le tikologo e e phepa.Ditshupo tsa botsogo le tlhabololo ya Mali di mo gare ga tse di maswe go gaisa mo lefatsheng. Botshelo jwa motho fa a tsholwa bo fopholediwa go nna dingwaga di le 63.2 ka ngwaga wa 2024.Ka ngwaga wa 2000, 62–65% ya baagi e ne e fopholediwa go fitlhelela metsi a a babalesegileng a go nowa mme ke fela 69% ya ditirelo tsa go phepafatsa tikologo tsa mofuta mongwe. Ka ngwaga wa 2001, ditshenyegelo tsa puso ka kakaretso mo botsogong di ne di le mo e ka nnang P1 000 ka tlhogo ka pharologanyo ya selekanyo sa kananyo.

Go dirilwe maiteko a go tokafatsa phepo ya dijo, le go fokotsa mathata a a amanang le botsogo, ka go rotloetsa basadi go dira diphetolelo tse di nang le phepo ya dijo tsa diresipe tsa selegae. Ka sekai, Setheo sa Patlisiso sa Dijalo sa Boditšhabatšhaba sa Ditropiki tse di Omeletseng (ICRISAT) le Mokgatlho wa Aga Khan, di ne tsa katisa ditlhopha tsa basadi go dira equinut, e leng mofuta o o itekanetseng le o o nang le dikotla wa risepe ya setso ya di-dèguè (e e nang le pheisete ya matonkomane, tswina ya dinotshe le mmidi kgotsa bupi jwa raese). Maikaelelo e ne e le go godisa phepo ya dijo le matshelo ka go tlhagisa setlhagiswa se basadi ba ka se dirang le go se rekisa, mme se se tla amogelwang ke baagi ba selegae ka ntlha ya boswa jwa sona jwa selegae.

Village in the Sahel region

Ditlamelo tsa kalafi kwa Mali di lekanyeditswe thata, mme melemo e a tlhaela.Malaria le malwetse a mangwe a a tshelanwang ke di-arthropod a aname kwa Mali, fela jaaka malwetse a le mmalwa a a tshelanwang a a jaaka kholera le kgotlholo ya mahatlha.Batho ba Mali le bone ba na le selekanyo se se kwa godimo sa phepelotlase ya bana le selekanyo se se kwa tlase sa go kentiwa.Go fopholediwa gore 1.9% ya bagolo le bana ba ne ba tshwerwe ke HIV/AIDS mo ngwageng oo,[go tlhokega tlhaloso] mo gare ga dikelo tse di kwa tlase mo Aforika e e kwa Borwa jwa Sahara. Go fopholediwa gore 85%–91% ya basetsana le basadi ba Mali ba kile ba kgaolwa dirwe tsa tlhakanelodikobo tsa basadi (tshedimosetso ya 2006 le 2001).

Ka 2024, batho ba ka nna million di le 7.1 kwa Mali, go akaretsa le bana ba feta million di le 3.8, ba tlhoka thuso e e potlakileng ya botho ka ntlha ya dikgotlhang tse di ntseng di oketsega le mathata a tepo ya loapi. UNICEF e godisa maiteko a yona a go tlamela ka ditirelo tsa botlhokwa jaaka botsogo, thuto, le tshireletso, fa e ntse e ikuela ka ledi la dollar le le million di le 133,5 go itebaganya le ditlhokego tseno. Seemo se maswe thata, ka bana ba feta 522 000 ba tlhoka phitlhelelo ya thuto Mme matshwititshwiti a le mo kotsing ya go tlhoka phepelotlase ya dijo mo gare ga dikarabo tsa botho tse di sa tlamelweng ka bonako. Go tlhokega kgato e e potlakileng go fokotsa ditlamorago tsa tirisodikgoka, go tlhoka tshireletsego le phetogo ya loapi mo baaging ba ba mo kotsing kwa Mali.

Tekatekano ya bong

Ka 2017, Mali e ne e le mo maemong a bo lekgolo le masome a matlhano le bosupa 157 mo mafatsheng a le lekgolo le masome a le marataro 160 mo tshupegetsong ya go tlhoka tekatekano ya bong jaaka go begilwe ke Lenaneo la Tlhabololo la Ditšhabakopano.Molao motheo wa Mali o bolela gore o sireletsa ditshwanelo tsa basadi, le fa go ntse jalo go na le melao e mentsi e e tlhaolang basadi.Dipeelo tse di mo melaong di lekanyetsa maatla a basadi a go dira ditshwetso morago ga lenyalo, mo monna a nnang kwa godimo ga mosadi wa gagwe.

Basadi ba bonwa molato wa go sa tshegetse tebego ya banna ba bona mme gape ba bonwa molato wa ditiro tsa bana ba bone fa ba sa itshware sentle, se se rotloetsang maikutlo a setso a gore basadi ba kwa tlase ga banna.Go tlhoka go tsaya karolo ga basadi mo dipolotiking go bakwa ke kakanyo ya gore dipolotiki di amana le banna le gore basadi ba tshwanetse go itlhokomolosa lekalana le. Thuto gape ke karolo e basimane ba laolang mo go yone, ka e le peeletso e e botoka mo batsading.

Jaaka fa mekgwa le ditiro tsa setso di nnile le seabe mo go tlhokeng tekatekano ya bong kwa Mali, dikgotlhang le go tlhoka molao le tsone di tlhotlheleditse phatlha e e golang ya bong ka tirisodikgoka e e ikaegileng ka bong.Puso e e sa tlhomamang ya Mali e dirile gore mekgatlho e e tshwanang le USAID e leke go tokafatsa matshelo a batho, bogolo jang ditshwanelo tsa basadi le basetsana gore e kgone go nna le seabe gape mo tlhabololong ya lefatshe.

Dikamano tsa bong

Bodumedi, ditlwaelo tsa botlhogoethata, le kgokgontsho e e ikaegileng ka bong ke dintlha tse di sa siamang tse di bopang botshelo jwa basadi kwa Mali.Ditlwaelo tsa botlhogoethata di baka go tlhoka tekatekano mo tsa bong mme di dira gore banna ba nne le taolo mo lelapeng.Basetsana ba ithuta ditiro tsa mo gae jaaka ditiro tsa mo gae, go apaya, go tlhokomela bana, go akaretsang tse dingwe fela jalo,ba sa le bannye mme ba solofelwa go tsaya maikarabelo a magolo a ditiro tsa mo gae mo botshelong jwa bone jotlhe. Se se kgoreletsa bokgoni jwa basadi jwa go tsena mo tirong e e tlhomameng mme se dira gore basetsana ba se ka ba rutega.Tirisodikgoka e e ikaegileng ka bong kwa Mali e diragala mo maemong a bosetšhaba le a lelapa. Mo maemong a bosetšhaba, ka ngwaga wa 2012 kgotlhang kwa karolong e e kwa Bokone jwa lefatshe e ne ya oketsa dikgetse tsa go gapa batho ka dikgoka le dipetelelo.Ntwa gape e ne ya fokotsa phitlhelelo ya basadi ya ditsompelo, itsholelo, le ditshono. Mo maemong a malapa, basadi ba Mali ba lebane le tirisodikgoka e e ikaegileng ka bong ka tirisodikgoka ya mo gae, manyalo a a patelediwang, le petelelo ya lenyalo.Patlisiso ya tsa botsogo ya Batho ba Mali ka ngwaga wa 2013 e boletse gore 76% ya basadi le 54% ya banna ba dumela gore go utlwisa basadi botlhoko mo mmeleng go a amogelesega fa basadi ba ka fisa dijo, ba ngangisana, ba tswa ba sa itsise monna wa gagwe, kgotsa ba gana go tlhakanela dikobo le monna wa gagwe.Ka ngwaga wa 2024, badiredi ba Mali ba ne ba amogela molaotlhomo o o neng o dira gore dikamano tsa tlhakanelo dikobo ya bong Jo bo tshwanang fa gare ga banyalani ba bong jo bo tshwanang e nne bosenyi.

Lefelo la tšhono

Go tlhoka thuto go okeditse go tlhoka tekatekano ga bong kwa Mali ka gonne ga se basadi ba le bantsi ba ba berekang kwa ntle ga malapa ba ba tsayang karolo mo lephateng la Tsamaiso ya Setšhaba.

Morago ga go fetola ditlhokego tsa go tsena le phitlhelelo ya thuto, basetsana ba santse ba na le dikelo tse di kwa tlase tsa ikwadiso le phitlhelelo e nnye ya thuto e e rulagantsweng.Dipalo tsa go tlogela sekolo tsa basetsana di kwa godimo ka 15% go feta tsa basimane ka gonne ba na le maikarabelo a a kwa godimo kwa gae mme bontsi jwa batsadi ba gana go letlelela bana botlhe ba bona go tsena sekolo, ka jalo basimane ba na le go rutega.

Fela jalo, thuto ya boranyane le ya tiro ya diatla e na le palo e e kwa tlase ya basetsana ba ba tsayang karolo mme ga e a anamisiwa sentle mo lefatsheng ka gonne mafelo a ikatiso a tlhomilwe kwa ditoropong tsa ditoropo tse di tlhabologileng.Kwa bofelong, thuto e kgolwane ya basetsana e na le mananeo a makhutshwane ka gonne manyalo a a sa ntseng a le bannye a thibela bontsi jwa basetsana go latela thulaganyo ya thuto ya paka e telele jaaka ya maranyane.Le fa basadi ba sena phitlhelelo e e tshwanang ya thuto, mo dingwageng tse di fetileng basadi ba ntse ba tsena le go emela mo maemong a go tsaya ditshwetso mo lephateng la Tsamaiso ya Setšhaba. Mo malokong a Palamente a le lekgolo le masome a le mane le bosupa 147, a le lesome le botlhano 15 e ne e le basadi ka ngwaga wa 2010.

Dingwagasome tsa sešweng di bontsha gore basadi ba tsena ka iketlo mo maemong a a botlhokwa a go tsaya ditshwetso se se fetolang maikutlo le maemo a basadi kwa Mali, se se dirileng gore ditshwanelo tsa basadi di rotloediwe mo lephateng la sepolotiki.

Maiteko

Melao mo maemong a boditšhabatšhaba le a bosetšhaba e tsentswe tirisong mo dingwageng di le lesome go thusa go rotloetsa ditshwanelo tsa basadi kwa Mali.Kwa kopanong ya boditšhabatšhaba, Mali e rurifaditse kwa Beijing Platform for Action e e akantseng gore basadi ba tshwanetse go tsaya karolo mo go tseyeng ditshwetso le tumalano ya go Fedisa Mefuta Yotlhe ya Kgethololo kgatlhanong le Basadi e e leng motheo wa go rotloetsa ditshwanelo tsa basadi.

Mo maemong a bosetšhaba, Molao motheo wa Mali o na le Taelo ya No. 092-073P-CTSP e e bolelang gore baagi botlhe ba Mali ba a lekana mme go tlhaola go thibetswe, e leng se se iseng se latelwe.Lenaneo la Togamaano ya Phokotso ya Lehuma (PRSP) le Lenaneo la Togamaano ya Kgolo le Phokotso ya Lehuma ka fa tlase ga Puso ya Mali di batla go tokafatsa botsogo jwa baagi, le diphetogo mo pusong le bong mo lefatsheng.

Lephata la Tsweletsopele ya Basadi, Bana le Malapa le tlhametswe basadi le bana ka tlhamalalo gore ditshwanelo tsa bona tsa motheo le ditlhokego di fitlhelelwe ka fa tlase ga molao.Le fa go na le molao le maitlamo a tekatekano ya bong go dira gore maitlamo a Bosetšhaba ya Bong ya Mali e nne setheo go botlhokwa go tshegetsa botlhokwa jwa ditshwanelo tsa basadi.Go thatafatsa le go rotloetsa phitlhelelo ya basetsana le basadi mo thutong le ikatiso go a amogelesega go tokafatsa tekatekano ya bong kwa Mali. Go nna le seabe ga mekgatlho ya boditšhabatšhaba jaaka USAID go thusa lefatshe la Mali ka tsa madi go tokafatsa tlhabololo ya lone ka maiteko a go tokafatsa ditshwanelo tsa basadi.

Ngwao

Konoguel Mosque tower

Setso se se farologaneng sa letsatsi le letsatsi sa batho ba Mali se bontsha pharologano ya merafe le ya di ngwao tsa lefatshe. Bontsi jwa batho ba kwa Mali ba apara diaparo tse di elelang, tse di mebalabala tse di bidiwang boubous tse di tlwaelegileng kwa Aforika Bophirima.ba Mali gantsi ba nna le seabe mo meletlong ya setso, metantsho le meletlong.

Mmino

Mali Dogon Dance

Dingwao tsa mmino wa Mali di tswa mo di-griot, tse di itsegeng jaaka "Batlhokomedi ba Dikgopolo".Mmino wa Mali o mefutafuta mme o na le mefuta e le mmalwa e e farologaneng. Ditlhotlheletso dingwe tse di tumileng tsa Mali mo mminong ke seopedi se segolo sa kora Toumani Diabaté, seopedi se segolo sa kora le Bassekou Kouyate setswerere sa mmino wa motlakase, moletsakatara wa medi le blues yo o tlhokafetseng Ali Farka Touré, setlhopha sa mmino sa Tuareg e bong Tinariwen, Khaira Arby, le bataki ba le mmalwa ba mmino wa Afro-pop, Sangare, Fatoumata Diawara, Rokia Traore le Habib Koité. Motantsho le one o na le seabe se segolo mo setsong sa Mali.

Mediro ya boipelo wa go bina ke ditiragalo tse di tlwaelegileng mo ditsaleng, mme metantsho ya setso ya dimmaseke e dirwa kwa ditiragalong tsa meletlo.

Ditlhangwa

Le fa dikwalo tsa Mali di sa itsege thata jaaka mmino wa tsone,Mali e ntse e le nngwe ya mafelo a a tshelang thata a botlhale jwa tlhamo mo Aforika.Tlwaelo ya dikwalo ya Mali e fetisiwa thata ka molomo, ka jalis e boeletsa kgotsa e opela ditiragalo le dikgang tse di itsiweng ka tlhogo.

Amadou Hampâté Bâ, raditiragalo yo o itsegeng thata wa Mali, o ne a fetsa bontsi jwa botshelo jwa gagwe a kwala dingwao tseno tsa molomo gore lefatshe le di gakologelwe.

Padi e e itsegeng thata ya mokwadi wa Mo-Mali ke ya ga Yambo Ouologuem ya Le devoir de violence, e e neng ya gapa Prix Renaudot ya 1968 mme boswa jwa yone bo ne jwa senngwa ke ditatofatso tsa go utswa.Bakwadi ba bangwe ba ba itsegeng thata ba Mali ba akaretsa Baba Traoré, Modibo Sounkalo Keita, Massa Makan Diabate, Moussa Konate, le Fily Dabo Sissoko.

Motshameko

Motshameko o o ratiwang thata kwa Mali ke kgwele ya dinao ya mokgatlho,e e neng ya tlhagelela thata morago ga gore Mali e nne mofenyi wa Sejana sa Ditšhabatšhaba sa Aforika sa 2002.Bontsi jwa ditoropo le ditoropo di na le metshameko ya ka metlha; ditlhopha tse di ratiwang thata mo lefatsheng ke Djoliba AC, Stade Malien, le Real Bamako, tsotlhe di kwa motsemogolo. Metshameko e e sa tlhomamang gantsi e tshamekiwa ke basha ba dirisa ngata ya matsela jaaka bolo.

Kgwele ya dinao ke motshameko o mongwe o mogolo;setlhopha sa bosetšhaba sa bolotlola sa basadi sa Mali, se se neng se eteletswe pele ke Hamchetou Maiga, se ne sa gaisana kwa Diolimpiking tsa Beijing tsa 2008.Mabole a setso (la lutte) le one a tlwaelegile, le fa go tuma ga one go fokotsegile mo dingwageng tsa bosheng. Motshameko wa wari, mofuta wa mancala, ke motshameko o o tlwaelegileng.

Mali e ne e na le setlhopha sa bosetšhaba sa banna sa volleyball ya lebopo se se neng se gaisana kwa Sejaneng sa continental sa Volleyball ya Lebopo sa CAVB sa 2018–2020.

Dijo

Malian tea

Raese le mmidi ke dijo tsa konokono tsa dijo tsa Mali, tse di lemiwamg thata mo e leng tsone tsa korong.

korong ka kakaretso e apewa ka disose tse di dirilweng ka matlhare a a jewang, jaaka morogo wa spinach kgotsa baobab, ka sose ya matonkomane a tamati, mme di ka tsamaya le dikarolo tsa nama e e besitsweng (ka tlwaelo nama ya koko, ya nku, ya kgomo, kgotsa ya podi).Dijo tsa Mali di farologana go ya ka dikgaolo.Dijo tse dingwe tse di ratiwang thata di akaretsa fufu, raese ya jollof le maafe.

Bobegadikgang

Kwa Mali, go na le makwalo a dikgang a le mmalwa a a jaaka Les Echos, L'Essor, Info Matin, Nouvel Horizon, le Le Républicain [fr].Ofisi ya phatlalatso ya sekapa ditshwantsho ya Mali ke tirelo ya puso. Ditlhaeletsano ka megala kwa Mali di akaretsa megala ya letheka e le 869,600, sekapa ditshwantsho di le 45,000 le badirisi ba maranyane a ditlhaeletsanyo a le 414,985.

Bona gape

.Ditshupegetso tsa dipadi tse di amanang le Mali

.Tlhaloso ka Mali

Dintlha

a. Bambara ke puo e e buiwang ke Palo ya masome a le borobabobedi 80% mo lekgolong ya baagi.

b. E akaretsa Bokeresete, go tlhoka bodumedi, le ditumelo tsa setso tsa Aforika.

c. Tsela ya go bitsa mafoko a Se-Bambara: [ma.li]. Mokwalo wa ga

Se-N'Ko: rona ߡߊߟߌ

Fula: 𞤃𞤢𞥄𞤤𞤭

Searabia:مالي

d.

Bambara: Mali ka Fasojamana,

N'Ko mokwalo wa go tswa mo leineng la Setswana

Fula: 𞤈𞤫𞤲𞥆𞤣𞤢𞥄𞤲𞤣𞤭 𞤃𞤢𞥄𞤭, romanized: Renndaandi Maali Searabia: جمهورية مالي, se se fetotsweng ka Seroma: Jumhūriyyat Mālī