Phetogo ya Zanzibar

Phetogo ya Zanzibar (Seswahili: Mapinduzi ya Zanzibar; Searabia: ثورة زنجبار, ka Seroma: Thawrat Zanjibār) e simolotse ka Firikgong a le lesome le bobedi ka 1964 mme ya dira gore Sultan wa Zanzibar Jamshid bin Abdullah le puso ya gagwe ya bontsi jwa batho ba bantsho ba setlhaketlhake e menolwe.

Zanzibar e ne e le kgaolo e e nang le merafe e e farologaneng e e nang le ditlhaketlhake di le mmalwa tse di fa lotshitshing lo lo kwa botlhaba jwa Tanganyika. E ne e kgaogantswe semmuso le Aforika Botlhaba jwa Jeremane ka 1890, e ne e setse e ikemetse ka botlalo ka 1963, e na le maikarabelo a go itshireletsa le merero ya mafatshe a sele, ka ntlha ya gore Borithane e ne ya tlogela tshireletso ya yone mo go yone. Mo motseletseleng wa ditlhopho tsa palamente pele ga phetogo eo, setlhopha se sennye sa Maarabea se ne sa atlega go boloka puso e se neng se e ruile go tswa mo go nneng teng ga Zanzibar pele jaaka kgaolo e e kwa moseja ya Oman.

E kgobegile marapo ke go tlhoka boemedi jwa palamente fa e bapisiwa le karolo ya yone ya ditlhopho mo ditlhophong tsa Phukwi 1963, African Afro-Shirazi Party (ASP), e e neng e eteletswe pele ke John Okello, e ne ya kokoanya banna ba ka nna makgolo marataro–makgolo a ferabobedi mo setlhaketlhakeng se segolo sa Unguja mo mosong wa di Firikgong a le lesome le bobedi ka 1964. Morago ga go fekeetsa sepodisi sa lefatshe le go tsaya dibetsa tsa bone, ditsuolodi di ne tsa tswelelela kwa Toropong ya Zanzibar, koo ba neng ba menola Sultan le puso ya gagwe gone.

Polao ya Maarabea ka nako ya Phetogo ya Zanzibar e ne ya latela, mme ditsuolodi di ne tsa tswelela go thuba dithoto le dikgwebo tsa Maarabea le tsa Asia Borwa, le go betelela kgotsa go bolaya baagi ba Maarabea le ba India mo setlhaketlhakeng. Go ganetsanwa ka palo ya dintsho, mme go akanyediwa gore e ka nna makgolo a le mmalwa go ya go dikete tse masome mabedi. Batho ba ka nna dikete tse masome ba ne ba tshaba mo setlhaketlhakeng seo, mme ba le bantsi ba ne ba tshabela kwa UK. Mo e ka nnang kotara ya Maarabea a Zanzibar ba ne ba bolawa mo dipolaong tseo. Moeteledipele wa ASP yo o itekanetseng Abeid Karume o ne a nna tautona yo mosha wa lefatshe le tlhogo ya lefatshe.

Dikamano tsa puso e ntsha tse go neng go lebega di na le tsa bokomanisi di ne di ama dipuso tsa Bophirima. Ka Zanzibar e ne e le ka fa tlase ga tlhotlheletso ya Borithane, puso ya Borithane e ne ya thala maano a le mmalwa a go tshereganya. Le fa go ntse jalo, puso ya bokomanisi e e neng e tshabiwa ga e ise e ko e nne teng. Ka gonne baagi ba Borithane le ba Amerika ba ne ba fudusiwa ka katlego, UK ga e a ka ya tsenelela mo dikhuduegong tsa setlhaketlhake seo. Dikgaolo tse di maatla tsa Eastern Bloc tsa Jeremane Botlhaba le Soviet Union, mmogo le Rephaboliki ya Batho ya China e e neng e le kgatlhanong le Soviet, di ne tsa amogela puso e ntsha ka bonako mme tsa romela bagakolodi.

Karume o ne a atlega go buisana ka go kopanngwa ga Zanzibar le Tanganyika go bopa setshaba se sesha sa Tanzania. Metswedi ya dikgang ya motlha oo e ne ya sekaseka go kopanngwa moo e le maiteko a go thibela bokomanisi go menola Zanzibar. Phetogo eo e ne ya fedisa dingwaga di feta makgolo mabedi le masome matlhano tsa puso ya Maarabea kwa Zanzibar. E gopolwa mo setlhaketlhakeng ngwaga le ngwaga ka meletlo ya segopotso le letsatsi la boikhutso la setshaba. Palo ya batho ba ba bolailweng mo kgatampolong eo ka kakaretso ga e lemogiwe.

Tshimologo

Setlhopha sa Ditlhaketlhake sa Zanzibar, se jaanong e leng karolo ya rephaboliki ya Borwabotlhaba jwa Aforika ya Tanzania, ke setlhopha sa ditlhaketlhake tse di mo Lewatleng la India gaufi le lotshitshi lwa Tanganyika. E akaretsa setlhaketlhake se segolo se se kwa borwa sa Unguja (se gape se bidiwang Zanzibar), setlhaketlhake se sennye se se kwa bokone sa Pemba, le ditlhaketlhake tse dintsi tse di di dikologileng. Bagwebi le bagwebisani ba ne ba etela ditlhaketlhake tseo ka metlha ba tswa kwa Peresia, Arabea le India, go simolola mo e ka nnang ka dingwaga di le sekete. Bangwe ba ne ba nna koo, mme BoIslam bo ne jwa nna le tlhotlheletso mo setsong sa ditlhaketlhake mo merafeng yotlhe.

Ditso tse di telele tsa puso ya Maarabea di simolotse ka 1698, mme Zanzibar e ne e le kgaolo e e kwa moseja ga Oman go fitlha e fitlhelela boipuso ka 1858 ka fa tlase ga Sultanate ya yone. Ka 1890 ka nako ya puso ya ga Ali ibn Sa'id, Zanzibar e ne ya nna tshireletso ya Borithane morago ga gore Tumalano ya Heligoland–Zanzibar e kgaoganye kgaolo ya Borithane le Jeremane mo Aforika Bogare ka nako ya Go Kgaratlhela Aforika. Le fa e ne e ise e ko e nne ka fa tlase ga puso ya Borithane ka tlhamalalo, e ne e tsewa e le karolo ya Mmusomogolo wa Borithane.

Ka 1964, lefatshe le ne e le puso ya segosi ya molaotheo e e neng e busiwa ke Sultan Jamshid bin Abdullah. Zanzibar e ne e na le batho ba ka nna dikete tse pedi le masome mararo ba Maaforika—ba bangwe ba bone ba neng ba bolela gore ba tswa mo Peresia mme ba ne ba itsege mo lefelong la gaabo jaaka Ba-Shirazi—mme gape e ne e na le batho ba le mmalwa ba ba bonalang ba Maarabea a le dikete tse masome matlhano le Baasia Borwa ba le dikete tse masome mabedi, ba ba neng ba sa bolo go tlhagelela mo kgwebong le kgwebisanong. Ditlhopha tse di farologaneng tsa merafe di ne di simolola go tlhakana ka manyalo mme dipharologano magareng ga bona di ne di sa bonale sentle; go ya ka raditiragalo mongwe, lebaka la botlhokwa la tshegetso ka kakaretso ya ga Sultan Jamshid e ne e le go farologana ga merafe ya lelwapa la gagwe.

Mme banni ba Maarabea ba setlhaketlhake e ne e le beng ba lefatshe ba bagolo, mme ka kakaretso ba ne ba humile go feta Maaforika. Ba ne ba itumelela go fitlhelela ditirelo tsa loago tsa boleng jo bo kwa godimo, jaaka boitekanelo le thuto, go feta Maaforika. Ntle le seo, bolaodi jwa Borithane bo ne bo tsaya Zanzibar jaaka lefatshe la Maarabea mme ka metlha bo ne bo na le maemo a go tshegetsa bonnye jwa Maarabea go nna mo pusong.

Ka go atamela ga go ikgogela morago ga Maesemane mo tshimologong ya dingwaga tsa bo 1960, makoko a magolo a sepolotiki a ne a rulaganngwa thata go ya ka merafe, ka Maarabea a ne a laola Mokgatlho wa Zanzibar Nationalist Party (ZNP) le Afro-Shirazi Party (ASP). ZNP e ne e lebile kwa Egepeto jaaka sekao sa yone, se se neng sa baka dikgotlhang dingwe le badiredipuso ba Borithane mo ditlhaketlhakeng. Ka fa letlhakoreng le lengwe, ka makgolokgolo a dingwaga Zanzibar e ne e laolwa ke setlhopha sa yone sa babusi ba Maarabea, mme Ofisi ya Bokolone e ne e sa kgone go akanya fa Zanzibar e ne e ka busiwa ke Maaforika a mantsho.

Ka Firikgong 1961, jaaka karolo ya thulaganyo ya go ikgogela morago ga Borithane mo ditlhaketlhakeng, balaodi ba setlhaketlhake ba ne ba thala dikgaolo tsa botlhophi mme ba tshwara ditlhopho tsa temokerasi. ASP le ZNP nngwe le nngwe ya bone e ne ya fenya manno a le lesome le motso mo go a le masome mabedi a a neng a le teng mo Palamenteng ya Zanzibar, ka jalo go ne ga tshwarwa ditlhopho tse dingwe ka Seetebosigo, mme palo ya manno e ne ya oketsega go nna masome mabedi le boraro. ZNP e ne ya tsena mo tirisanommogong le lekoko la Zanzibar le Pemba People’s Party (ZPPP) mme mo lekgetlhong leo la setilo, ditlhopha tse dintsi, o fentse di le lesome. Go ne ga belaelwa tsietso ya ditlhopho ke ASP, mme ga runya tlhakatlhakano ya selegae, mme ya felela ka dintsho di le masome marataro le boferabobedi. Go boloka taolo, puso ya tirisanommogo e ne ya thibela makokokganetso a a bogale thata, ya tlatsa tirelosetshaba ka batho ba yone ba ba tlhomilweng, mme ya tsenya mapodisi mo dipolotiking.

Ka 1963, fa palo ya manno a palamente e ne e oketsega go nna 31, ditlhopho tse dingwe di ne tsa bona go boelediwa ga diboutu tsa 1961, mmogo le go anamisa maaka a a kgaoganyang thata.[14] Ka ntlha ya thulaganyo ya dikgaolotlhopho, tse di neng di tlhomilwe ke ZNP, ASP, e e neng e eteletswe pele ke Abeid Amani Karume, e ne ya gapa diperesente di le 54 tsa diboutu tsa batho mme ya gapa manno a le 13 fela.[15] ZNP/ZPPP e ne ya fenya tse dingwe tsotlhe mme ya simolola go nonotsha go tshwara ga yone mo pusong.[11] Mokgatlho wa Umma, o o neng wa tlhamiwa ka ngwaga oo ke baemanokeng ba bososialise ba Maarabia ba ba sa kgotsofalang ba ZNP,[16] o ne wa thibelwa, mme mapodisi otlhe a a tswang kwa nagengkgolo ya Aforika a ne a lelekwa mo tirong.[15][17]

Seno se ne sa tlosa karolo e kgolo ya sesole se le sengwe fela sa tshireletso mo setlhaketlhakeng, mme sa tlhama setlhopha se se galefileng sa banna ba ba katisitsweng go nna sesole ba ba nang le kitso ya dikago tsa mapodisi, didiriswa le ditsamaiso.[18] Puso e ntšhwa e e neng e laolwa ke Maarabia e ne ya tlhalosa sentle gore mo pholising ya dinaga di sele, Sultanate ya Zanzibar e ne e tla bo e batla dikgolagano tse di gaufi le lefatshe la Maarabia, bogolosegolo Egepeto, mme e ne e se na kgatlhego ya go dira dikamano le ditšhaba tse di mo lefatsheng legolo la Aforika, jaaka bontsi jwa batho bantsho bo ne bo eletsa.[19]

Bokgoba kwa Zanzibar bo ne bo fedisitswe ka 1897, fela bontsi jwa batho ba maemo ba Maarabia ba ba neng ba laola dipolotiki tsa setlhaketlhake ba ne ba sa dire maiteko a a kalo go fitlha maikutlo a bona a bosemorafe ka bontsi jwa batho bantsho jaaka batho ba ba kwa tlase ga bona, batho ba ba tshwanelang bokgoba fela.[19] Kwa Palamenteng, Tona ya Matlotlo Juma Aley o ne a araba dipotso go tswa go Karume ka go mo roga a re ga a tlhoke go araba dipotso go tswa go "mopalami wa mokoro" fela.[20] Aley o boletse mo puong e nngwe kwa Palamenteng gore fa Maarabia a ne a emetswe go feta selekanyo mo Kabineteng, e ne e se ka ntlha ya lotso, mme go na le moo ke ka ntlha ya gore bokgoni jwa tlhaloganyo jwa batho bantsho bo ne bo le kwa tlase thata mme bokgoni jwa tlhaloganyo jwa Maarabia jaaka ene bo ne bo le kwa godimo thata, e leng kakgelo e e neng ya galefisa bontsi jwa batho bantsho.[20]

Dikgopolo tsa makgolokgolo a dingwaga tsa kgwebisano ya makgoba ya Maarabia mo nakong e e fetileng (bangwe ba batho bantsho ba ba godileng e ne e le makgoba mo bosheng jwa bone), mmogo le pono e e tlhamaletseng ya go tshegetsa ya maemo a a kwa godimo ya Maarabia mo bontsing jwa batho bantsho mo nakong eno, di ne di raya gore bontsi jwa batho ba bantsho ba Zanzibar ba ne ba na le letlhoo le le setlhogo la puso le pono e ntšha ya Maarabia. e e seng ka fa molaong.[19] Puso e ne ya fokotsa thata tiriso ya madi mo dikolong mo mafelong a a nang le batho bantsho ba le bantsi, mme seno se ne sa oketsa dikgotlhang.[21] Tekanyetsokabo ya puso, ka phokotso ya yona ya tiriso ya madi e e bogale mo dikolong tsa mafelo a batho bantsho, e ne ya bonwa ke botlhe jaaka sesupo sa gore puso e e laolwang ke Maarabia e ne e rulaganya go tswalela batho bantsho mo maemong a leruri a maemo a bobedi.[21]

Ka la bo 10 Sedimonthole 1963, ka go khutla ga puso ya tshireletso ya Borithane, go ne ga fitlhelelwa boipuso jo bo feletseng, ka kopano ya ZNP/ZPPP jaaka puso. Puso e ne ya kopa tumalano ya tshireletso go tswa kwa United Kingdom, e kopa gore go nne le mophato wa masole a Borithane mo setlhaketlhakeng go dira ditiro tsa tshireletso ya ka fa gare, mme kopo eno e ne ya ganwa. UK e ne e dumela gore ga go a tshwanela gore masole a Borithane a nne le seabe mo go tlhokomeleng molao le tolamo ka bonako jaana morago ga boipuso jo bo feletseng. Mme le fa go ka nna jang bontsi jwa kabinete, e e neng e batla go nna le dikamano tse di gaufi le Egepeto, e ne e busiwa ke motshegetsi wa bosetšhaba Nasser, o ne a sa batle masole a Borithane kwa Zanzibar.[21] Dipegelo tsa matlhale a Borithane di ne tsa bolelela pele gore go ka nna ga nna le tlhakatlhakano ya selegae, e e neng e tsamaya le tiro e e oketsegang ya bokomonisi, mo isagweng e e sa fediseng pelo, le gore go goroga ga masole a Borithane go ka dira gore seemo se nne maswe le go feta. Batswakwa ba le bantsi ba ne ba sala mo setlhaketlhakeng, go akaretsa le Maborithane a le 130 a e neng e le badiri ba ba tlhamaletseng ba puso ya Zanzibar.[22]

Ka 1959, Mo-Uganda mongwe yo o nang le maikutlo a a tlhotlheletsang yo o bidiwang John Okello o ne a goroga kwa Pemba, a dira tiro ya go aga ditena. Ka Tlhakole 1963 o ne a fudugela kwa Zanzibar.[23] Ka go dira jaaka modiredi mo Mokgatlhong wa Badiri ba Zanzibar le Pemba Paint le jaaka molweladitshwanelo tsa ASP, Okello o ne a agile balatedi mme, mo e ka nnang go tloga ka nako ya fa a goroga kwa Zanzibar, o ne a ntse a rulaganya phetogo e a neng a rulagantse go e diragala ka bonako morago ga boipuso.[24]

Phetogo

Mo e ka nnang ka 3:00 am ka 12 Ferikgong 1964, batho ba le 600–800 ba ba neng ba sa tlhomela sentle, bogolo jang batsuolodi ba Aforika, ba thusiwa ke bangwe ba mapodisi a pele a a neng a sa tswa go lelekwa mo tirong, ba ne ba tlhasela diteišene tsa mapodisi tsa Unguja go tsaya dibetsa, mme morago ga moo ba tlhasela seteišene sa radio. Batlhasedi ba ne ba sena ditlhobolo, ba ne ba tlhometswe fela ka marumo, dithipa, machete, le ditshipi tsa dithaere, mme ba ne ba na le mosola wa dipalo le go gakgamatsa.[25] Ba ba neng ba emisetsa mapodisi a Maarabia ba ne ba sa katisiwa mme, le fa ba ne ba tsiboga ka sesole se se tsamayang, ba ne ba fenngwa ka bonako.[26] Okello ka boene o ne a etelela pele tlhaselo ya HQ ya mapodisi a Ziwani, e leng lefelo le legolo la go bolokela dibetsa mo setlhaketlhakeng.[25] Batsuolodi ba le mmalwa ba ne ba thuntshiwa ba bolawa, mme mapodise a ne a imetswe ke dipalo tse dintsintsi.

Okello ka boene o ne a tlhasela molebedi wa mapodise, a mo tshwara tlhobolo ya gagwe, mme a e dirisa go bolaya lepodise ka bayonete.[25] Ba itlhometse ka makgolokgolo a ditlhobolo tse di itirisang tse di gapilweng, ditlhobolo tse dinnye le ditlhobolo tsa Bren, batsuolodi ba ne ba tsaya taolo ya dikago tsa togamaano kwa motsemogolong, Zanzibar Town.[27][28] Ka nako e e ka nnang 7:00 mo mosong, Okello o ne a dira kgaso ya gagwe ya ntlha ya radio go tswa kwa seteišeneng sa radio sa selegae se balatedi ba gagwe ba neng ba se gapile diura di le pedi pele ga foo, a bitsa Maaforika go tsoga le go menola "ba-imperialists".[29] Ka nako eo, Okello o ne a ipitsa fela "moeteledipele wa lefapha". Go ne go na le diphopholetso tse dintsi ka Zanzibar ka ga boitshupo jwa motho yono yo o sa itsegeng yo o neng a etelela pele phetogo, yo o neng a bua Seswahili ka segalo se se tseneletseng sa Se-Acholi sa Uganda se se neng se sa tlwaelega kwa Zanzibar.[29]

Mo diureng di le thataro morago ga go runya ga dintwa, ofisi ya thelekerafo ya toropo le dikago tse dikgolo tsa puso di ne di le ka fa tlase ga taolo ya phetogo, mme lebala le le nosi la difofane la setlhaketlhake le ne la gapiwa ka 2:18 maitseboa.[27][28] Kwa magaeng, go ne go runya ntwa fa gare ga Ba-Manga, jaaka Maarabia a kwa magaeng a ne a bidiwa, le Maaforika.[30] Ba-Manga ba ne ba tlhometse thata ka ditlhobolo tsa go tsoma, mme fa ditlhobolo tse di tserweng kwa diteisheneng tsa mapodisi di sena go fitlha kwa marabele kwa magaeng, Ba-Manga ba ne ba atlhotswe.[30] Go bolelwa ke modipolomate mongwe wa Moamerika e bong Don Petterson, yo ka nako eo a neng a nna kwa Zanzibar, gore kganetso e e bogale thata e ne e le kwa seteisheneng sa mapodise sa Malindi, koo ka fa tlase ga taolo ya ga Mokhomišenara wa Sepodisi J. M. Sullivan (lepodise la Borithane le le neng la nna go fitlha go thapiwa moemedi wa lefelo leo), ditlhaselo tsotlhe tsa marabele di ne di sa kganelwe ka gonne ba ne ba tla ka fa tlase ga molelo.[30] Sullivan ga a ka a neela seteishene sa Malindi go fitlha thapama mme fela morago ga go felelwa ke dikolo. Jaaka go boletswe ke Sullivan, o ne a gwanta sesole sa gagwe sotlhe (ga go na lepodise lepe le le neng le bolailwe kgotsa go gobala) go ya kwa boemelakepeng jwa Stone Town go palama dikepe dingwe tse di neng tsa ba ntsha go ya kwa sekepeng, Salama, go ba tsaya go tswa kwa Zanzibar.[31]

Go ralala Stone Town, marabele a ne a thubile le go senya mabenkele le matlo a a neng a le a Maarabia le Baasia Borwa, mme a betelela basadi ba le bantsi ba Maarabia le ba Asia Borwa ka setlhopha.[31] Sultan, mmogo le Tonakgolo Muhammad Shamte Hamadi le maloko a kabinete, ba ne ba tshaba mo setlhaketlhakeng ka sekepe sa segosi sa Seyyid Khalifa.[28][32] Puso ya phetogo e ne ya gapa ntlo ya segosi ya ga Sultan le dithoto tse dingwe.[3] Bobotlana batho ba le 80 ba ne ba bolawa mme ba le 200 ba gobala, bontsi jwa bone e ne e le Maarabia, mo diureng di le 12 tsa dintwa tsa mo mebileng tse di neng tsa latela.[3]

Baagi ba le masome a marataro le bongwe ba Amerika, go akaretsa le banna ba le 16 ba ba neng ba dira mo seteišeneng sa go latedisa sathalaete sa NASA, ba ne ba batla botshabelo kwa English Club kwa Zanzibar Town, mme babegadikgang ba le bane ba Amerika ba ne ba tshwarwa ke puso e ntšhwa ya setlhaketlhake.[28][4]

Ka go sa itse gore Okello o ne a ntshitse ditaelo tsa gore go se ka ga bolawa basweu, Maamerika a a nnang kwa Stone Town a ne a tshabela kwa English Club, lefelo la go fudusiwa.[33] Ba ba neng ba tsamaya ka mokoloko wa dikoloi go ya kwa English Club ba ne ba tshoga fa ba bona ditopo tse di iteilweng tsa banna ba Maarabia ba rapaletse mo mebileng ya Stone Town ba tsentse ditho tsa bone tse di kgaotsweng le ditho tsa bonna mo melomong ya bone.[34] Jaaka karolo ya dithulaganyo tsa ga Okello tse di neng di rulagantswe ka kelotlhoko, go ralala setlhaketlhake sotlhe, digongwana tsa Maaforika tse di neng di tlhometse ka dithipa, marumo le di-panga (di-machete) di ne tsa tsamaya di bolaya Maarabia otlhe le Baasia Borwa ba ba neng ba ka ba bona ka thulaganyo.[35] Modipolomate wa Moamerika e bong Don Petterson o ne a tlhalosa selo se se tshosang seno fa a ne a lebile segopa sa banna ba frican ba tsena mo ntlong ya monna wa Moarabia, ba mo kgaola tlhogo phatlalatsa ka panga, go latelwa ke go goa go tswa mo teng ga ntlo ya gagwe fa mosadi wa gagwe le bana ba bararo ba ne ba betelelwa le go bolawa, go latelwa ke tiragalo e e tshwanang e e boelediwang kwa ntlong e e latelang ya Moarabia, go latelwa ke e nngwe gape le e nngwe.[35] Fa ba sena go tsaya taolo ya Stone Town ka letsatsi la ntlha, bafetogedi ba ne ba tswelela go lwantsha Manga go bona taolo ya naga bonnye malatsi a mabedi morago ga moo; malapa otlhe a Maarabia a ne a bolawa morago ga gore matlo a bone a tlhaselwe.[36]

Go ya ka ditso tsa semmuso tsa Zanzibari, phetogo e ne e rulagantswe le go eteletswe pele ke moeteledipele wa ASP Abeid Amani Karume. Mme, ka nako eo Karume o ne a le mo lefatsheng le legolo la Aforika, fela jaaka moeteledipele wa Lekoko la Umma le le thibetsweng, Abdulrahman Muhammad Babu.[32]

Okello, mo maemong a gagwe jaaka mokwaledi wa lekala la bašwa la ASP la Pemba, o ne a rometse Karume kwa nagengkgolo go netefatsa pabalesego ya gagwe.[1][32] Okello o ne a gorogile kwa Zanzibar go tswa kwa Kenya ka 1959,[9] a bolela fa e ne e le moeteledipele wa marabele a Kenya ka nako ya dikhuduego tsa Mau Mau. O ne a sena maitemogelo ape a sesole.[1] O ne a tshegetsa gore o utlwile lentswe le mo laela, jaaka Mokeresete, go golola batho ba Zanzibari mo Maarabeng a Mamoseleme, fela Bazanzibari e ne e le Mamoseleme ka bontsi.[9] Okello o ne a etelela pele bafetogedi—bogolo jang maloko a a sa berekeng a Lekgotla la Basha la Afro-Shirazi—ka 12 Ferikgong.[2][17] Motshwaedi mongwe o fopholeditse gore gongwe e ne e le Okello, yo o nang le Mokgatlho wa Basha, yo o neng a rulagantse phetogo eno.[2] Go lebega go nnile le maano a mararo a a farologaneng a go menola puso, a a neng a eteletswe pele ke Karume, Babu le Okello, fela e ne e le leano la ga Okello le le neng la gatela pele thata mme o ne a itaya setlhabi se se neng sa diga puso ya ga Sultan.[37] Okello o ne a sa itsege thata kwa Zanzibar, mme puso e ne e amegile thata ka go ela tlhoko ASP le Umma go na le go nna motaki wa ntlo yo o sa itsiweng thata le yo o sa itseng go bala le go kwala le motlhankedi yo monnye wa yunione.[38] Okello e ne e le masaitseweng a a feletseng mo lefatsheng ka nako ya phetogo. MI5 e ne ya begela Whitehall gore e ne e le lepodise la pele le le neng la lwa le Mau Mau kwa Kenya mme o ne a katisiwa kwa Cuba mo botsweretshing jwa tirisodikgoka ya phetogo.[39] Kwa khonferenseng ya babegadikgang malatsi a le mmalwa moragonyana, Okello o ne a ganela a galefile gore o kile a ya kwa Cuba kgotsa kwa China. O ne a re ke Mokeresete mme o dumela gore "Sengwe le sengwe se ka ithutiwa mo Baebeleng".[40]

Ka nako ya phetogo, Maaforika a ne a dira orgy ya tirisodikgoka kgatlhanong le merafe ya Asia Borwa le ya Maarabia, go akaretsa le diketekete tsa basadi ba ba neng ba betelelwa ke balatedi ba ga Okello, le go thuba le go bolaya Maarabia ka bontsi mo setlhaketlhakeng sotlhe.[31] Modipolomate wa Amerika Don Petterson o tlhalositse dipolao tsa Maarabia ke bontsi jwa Maaforika jaaka tiro ya polao ya semorafe.[41] Petterson o kwadile a re "Polao ya semorafe e ne e se lereo le le neng le le mo fesheneng ka nako eo, jaaka le ne la nna moragonyana, fela go siame go bolela gore mo dikarolong tsa Zanzibar, polao ya Maarabia e ne e le polao ya semorafe, e e phepa e bile e le bonolo".[41]

Okello o ne a tlhola a ya kwa radiong go rotloetsa balatedi ba gagwe ka puo e e dumang ya Tesetamente e Kgologolo go bolaya Maarabia a le mantsi ka moo go ka kgonegang ka teng, ka bosetlhogo jo bogolo.[42] Jaaka motlhotlheletsi wa bosetšhaba wa Pan-African yo o neng a dira gore balatedi ba gagwe ba opele "God Bless Africa" nako le nako fa a gwanta mo mebileng, Okello o ne a ikuela mo bontsing jwa batho bantsho. Mme jaaka Mokeresete yo o tlhabanang yo o neng a bolela gore o utlwa lentswe la Modimo mo tlhogong ya gagwe, Okello o ne a sa kgatlhegele batho ba setlhaketlhake se diperesente di le 95 tsa bone e neng e le Bamoseleme.[42]

Ditlamorago

Lekgotla la Phetogo le ne la tlhongwa ke makoko a ASP le Umma go dira jaaka puso ya nakwana, ka Karume a etelela pele lekgotla jaaka Moporesidente mme Babu a direla jaaka Tona ya Merero ya Kwa Ntle.[32] Naga e ne ya bidiwa Rephaboliki ya Batho ya Zanzibar le Pemba;[1] ditiro tsa ntlha tsa puso e ntšhwa e ne e le go leleka Sultan ruri le go thibela ZNP le ZPPP.[3] Ka go batla go ikatoganya le Okello yo o neng a sa tlhomama, Karume o ne a mo kgaphela kwa thoko ka tidimalo mo sepolotiking, le fa a ne a mo letla go boloka sereto sa gagwe sa go nna moeteledipele wa sesole.[1][32] Mme go ise go ye kae bafetogedi ba Okello ba ne ba simolola go ipusolosetsa mo bathong ba Maarabia le ba Asia ba Unguja, ba dira go itewa, go betelela, go bolaya, le go tlhasela dithoto.[1][32] Okello o ne a bolela mo dipuong tsa radio gore o bolaile kgotsa a golegile diketekete tse di masomesome tsa "baba le di-stooges" tsa gagwe,[1] fela diphopholetso tsa palo ya dintsho di farologana thata, go tswa go "makgolo" go ya go 20,000. Dikuranta dingwe tsa Bophirima di naya dipalo tsa 2,000 go ya go 4,000;[4][5][43] le fa go ntse jalo, dipalo tse di kwa godimo di ka nna tsa godisiwa ke dikgaso tsa ga Okello ka boene le dipegelo tse di feteleditsweng mo metsweding mengwe ya dikgang ya Bophirima le ya Maarabia.[1][44][45] Polao ya magolegwa a Maarabia le go fitlhwa ga bone mo mabitleng a bontsi go ne ga kwalwa ke setlhopha sa difilimi sa Italy, se filima go tswa mo helikopoteng, sa Africa Addio mme tatelano eno ya difilimi e akaretsa fela known tokomane e e bonwang ya dipolao.[46] Maarabia a le mantsi a ne a tshabela kwa lefelong le le sireletsegileng kwa Oman,[44] mme ba bangwe ba nna batshabi kwa UK. Ka taelo ya ga Okello ga go na Bayuropa ba ba gobetseng.[32] Dikhuduego tsa morago ga phetogo ga di a anama kwa Pemba.[45]

Ka la bo 3 Tlhakole Zanzibar e ne e boela kwa maemong a a tlwaelegileng, mme Karume o ne a amogetswe ke batho botlhe jaaka mopresidente wa bona.[47] Go nna teng ga mapodisi go ne go boetse mo mebileng, mabenkele a a thubilweng a ne a bulwa gape, mme dibetsa tse di senang dilaesense di ne di neelwa ke baagi.[47] Puso ya phetogo e ne ya itsise gore magolegwa a yone a sepolotiki, a palo ya bone e le 500, a ne a tla sekisiwa ke dikgotlatshekelo tse di kgethegileng. Okello o ne a bopa Sesole sa Kgololesego (FMF), e leng yuniti ya sesole e e neng e bopilwe ke baemanokeng ba gagwe, e e neng e paterola mo mebileng le go thuba dithoto tsa Maarabia.[48][49] Boitshwaro jwa baemanokeng ba ga Okello, puo ya gagwe e e bogale, puo ya gagwe ya Se-Uganda, le ditumelo tsa Bokeresete di ne di kgaoganya batho ba le bantsi mo ASP ya Zanzibari le Mamoseleme e e neng e le magareng thata.[50] Ka Mopitlwe maloko a le mantsi a FMF ya gagwe a ne a tserwe dibetsa ke baemanokeng ba ga Karume le masole a Umma Party.

Ka la 11 Mopitlwe Okello o ne a amogiwa semmuso maemo a gagwe a Field Marshal,[49][50][51] mme a ganwa go tsena fa a ne a leka go boela kwa Zanzibar go tswa mo loetong lwa go ya kwa nagengkgolo. O ne a lelekwa kwa Tanganyika mme morago a ya kwa Kenya, pele a boela kwa gaabo Uganda a tlhoka sepe.[50]

Ka Moranang puso e ne ya tlhama Sesole sa Kgololesego ya Batho (PLA) mme ya wetsa go ntsha dibetsa tsa masole a a setseng a Okello a FMF.[50] Ka la bo 26 Moranang Karume o ne a itsise gore go buisanwe ka kopano le Tanganyika go bopa naga e ntšhwa ya Tanzania.[52] Kopano e ne ya bonwa ke metswedi ya dikgang ya segompieno jaaka tsela ya go thibela go menolwa ga bokomonisi ga Zanzibar; bonnye raditiragalo a le mongwe o bolela gore e ka tswa e nnile maiteko a ga Karume, mososialise yo o itekanetseng, go lekanyetsa tlhotlheletso ya Lekoko la Umma le le neng le le kwa molemeng thata.[48][52][53] Babu o ne a atamalane le badipolomate ba China ba ba neng ba rulagantse gore dithomelo di le mmalwa tsa dibetsa di romelwe kwa Zanzibar go letla Lekoko la Umma go nna le lephuka la sesole.[54]

Bobedi Karume le Moporesidente Nyerere wa Tanganyika ba ne ba tshwenyegile gore Zanzibar e ne e simolola go nna lefelo le le botlhokwa la dikgotlhang tsa Ntwa ya Botsididi jaaka fa badipolomate ba Amerika le Borithane ba ne ba gaisana ka tlhotlheletso le badipolomate ba Soviet, China le Jeremane Botlhaba. Ba ne ba dumela gore go kopana le Tanganyika e e sa kopaneng e ne e le tsela e e gaisang ya go tlosa Zanzibar mo leseding la lefatshe.[54] Bontsi jwa dipholisi tsa bososialise tsa Lekoko la Umma ka ga boitekanelo, thuto le katlaatlelo loago di ne tsa amogelwa ke puso.[45]