Harpagophytum

Hapargophytum e gape e bitswang grappler plant, woodspider kana lele tlwaelesegile devil’s claw(sengaparile ka setswana) ke mohuta mo losikeng la dimela la sesame mme se bonwa mo borwa jwa  Aforika. Mohuta o wa semela o tsaya leina le devil’s claw mo dipopegong tsa one tsa leungo le le tlhabang kana le kgomarela. Dimela dile dintsi kwa bokone jwa America tsa mohuta wa proboscidea le dingwe tsa pisonia di bitswa ka leina le.  Medi eo kareng lethumbo ya setlhatshana se Devil’s claw o dirisiwa mo melemong ya setso go kokobatsa kana go fodisa setlhabi.

Kwa Sebonwang Teng

Mohuta wa hapargophytum procumbens o bonwa thata mo botlhaba le borwa botlhaba jwa lefatshe la Namibia, mo borwa jwa lefatshe la Botswana le mo kgaolong ya Northern Cape kwa Aforika Borwa mo Kalahari. Mohuta wa H. zeyheri o bonala kwa dikgaolong tsa bokone jwa lefatshe la Namibia ( Ovamboland) le borwa jwa Angola.(citation needed)

Tshimologo/Ditso

Mohuta wa leina le hapargophytum le simologile le tsewa mo mafokong a segerika(Greek) a harpago le le rayang go ngaparela(hook) le phyton le le rayang semela.

Dipatlisiso

Tiriso ya sengaparile (devil’s claw) jaaka moriana kana molemo wa setso e simologile mo kgaolong ya borwa jwa Aforika. Mohuta wa sethunya se H. procumbens, obonwa thata mo Botswana koo o dirisiwang go alafa makowa ale mokawana aa tsamaisanang le ditlhabi mo mmeleng. Go dira moriana kana matute a harpagoside, go dumelwa ana le tiriso jaaka molemo wa setso, molemo wa go alafa kana go thuba borurugo gape o nowa jaaka mogodungwana go tlatsa kana go oketsa kotla ee tlhaelang mo mmeleng. Lefa ntswa go sena bopaki jo bo papametseng kaba botsogo kana bongaka ka bokgoni le go bereka ga setlhare se mo mmeleng wa motho morago gago se nwa, dikai di se kae fela diile tsa bonala mo go alafeng mokwatla le oestoarthritis. Morago ga dipatlisiso tsa ba bongaka tsa ngwaga wa 2016 kwa Cochrane,go itemogetswe fa devil’s claw e fokotsa bokete jwa setlhabi kana ditlhabi tsa mokwatla go gaisa placebo  lefa ntswa maduo ene  ese aa kalokalo.  Go lemogilwe fa ditshekatsheko kana dipatlisiso tse dingwe tse di itebagantseng le ditlhabi le borurugo dina le botlhokwa go  dirwa mo ngwageng wa 2022.

Ditlamorago

Ditlamorago le kgotlhano le melemo kana meriana ee lwantshang kgotsa ee thubang borurugo di ka nna teng mme le tlhagiso kana tsiboso e teng mo bommeng baba itsholofetseng le botlhe ka kakaretso ba ba nang le makoa a pelo. Devil’s claw eka berekisa mala gape eka kgoreletsana le tiro ya ticlopidine le warfarin mo mmeleng.

Fa Sennang Teng Le Tlhokomelo

Hapargophytum procumbens e rata thata mo metlhabeng  gape e tswa fa go nang le pula e e kwa tlase(150-300mm/ngwaga). Ke modi yo o nnang ole teng nako tsotlhe oo ntshang dikala tse di namang ebile di ka kgopang. Dikala tse di  fa godimo ga lefatshe dia gola fela morago ga pula tsa ntlha mme di swee ka lebaka la leuba kana morago ga  gowa ga kapoko. Dithito tse ditswa mo moding o motona oo nnang fela ole teng le e mengwe e mentsi ee tlang ko morago ga o motona o(yone e e rojwang) e tswa gone mo moding o ko phelelong ya medi e mesesane. Semela se se tsaya leina la sone la maranyane lea mangwe a le tlwaelesegile ka one mo go tshwareng kana go ngapareleng ga dikungwa tsa sone. Leungo la semela se le letona le bulega kana thubega ka bonya mo eleng gore selekanyo sa diperesente di ka nna masome a  mabedi goya go masome a mabedi le botlhano(20-25%) fela  eabo ele tsone di nnileng le kamano le mmu. Peo ya semela se gae tswe motlhofo, mme ebile gae tshabelelwe ke go fufula le go senyega, se se dirang gore peo e e nne selekanyo sa  go feta dingwaga di le  masome a mabedi entse e siame fela mo polokelong. Go rojwa mo go nang le maikarabelo go boloka lego itsa  go nyelela ga semela se, e sale ele kgang ee tshwenyang mo dingwageng. Bo goromente ba mafatshe a semela se se tswang kana se bonwang teng ebong fatshe la Namibia, Botswana le Aforika Borwa ba dirile melawana ee laolang kafa semela se se ka tlhokomelwang ka teng, se rojwa ka fa go siameng go kgonagatsa go tsweletsa go itshetsa ka sone mo go ba ba se bapalang. Go makgwetho ale mmalwa entse lekalana la Convention of  international Trade in Endangered Species(CITES) le baya pele mogopolo wa go tlhokomela kana go sireletsa semela se. Lefa gontse jalo mafatshe ao semela se se leng teng ba dirile melawana  ee tsepameng go sireletsa semela se goitsa go nyelela ka jalo kopo ya CITES ene ya seka ya atlega. Dipatlisiso di le dintsi di dirile  ditshekatsheko go bona kafa semela se se tshelang ka teng le dimela tse dingwe le mafelo ao se tshelang mo go one  go itebagantswe le ditlhokego mo go se se robilweng lese seiseng se rojwe. Dipatlisiso tse dikhutshwane di le mmalwa tsa pele di dirile tshekatsheko mabapi le tse di tlhokafalang fa semela se se tshelang teng sentle. Patlisiso tse dingwe tsa bosheng di kgobokantse di tsompelo mme tsa itebanya le  thobo ee siameng ya semela se. Tse di tlhokafalang gore semela se lengwe sebo se tshela sentle di tshwanetse goitsiwe gore thobo ya sone e seka ya se nyeletsa e nne ee tlisang  kgolo tsweletso le morago ga thobo. Bakwadi Stewart le Cole(2005) ba dirile  ditshekatsheko ka thobo ya semela se ba itebagantse le mabaka a itsholelo, selegae le ngwao. Stewart (2009) o dirile ditshekatsheko a itebagantse le thulaganyo ya semela, bontsi, kgolo, tse di suleng, peo le selekanyo sa maungo mo dimeleng tse di robilweng letse disa rojwang kwa Aforika Borwa mo kgaolong ya Kalahari. Bontsi kana go kitlana ga semela se le kafa se rulaganeng ka teng gone go farologane thata mo mafelong a a nang le dimela kana bojang fa go bapisiwa le a a babaletsweng ke phulo kana a a kgothegileng, se se raya gore dipharologano dika ne di bakwa ke go lwela metsi le dikotla mo mmung. Tshekatsheko ee dirilweng mo meding ee rojwang( secondary tubers)  ga e a nna ntlha ya konokono kana ee papametseng mo go sese bakang go swa ga semela mo go tse di farologaneng tse di neng di setse di robilwe. Thobo ga eaka yanna sengwe se se kgoreletsang kgolo le fa ntswa dimela tse difa gare di supile kgolo ee ko godimo ka nako ya tshekatsheko mo dimeleng tse di robilweng le tse goiseng go rojwe.  Gotswa ga maungo gone go farologane thata mme maungo a matona aa itekanetseng a ne a tswa fela mo diemong tse di rileng. Mo ditshekatsheko tse, go supagetse fa thobo esa kgoreletse kgolo kana esa bolae semela jaaka dimela tsotlhe di ne di tshela tsedi robilweng letse go sa rojwang. Le fa gontse jalo, dipharologano tse di leng teng mabapi leka fa semela se se tshela ka teng kana fa se tshelang teng le bo motlhofo jwa sone, dipalo tsa thobo go tswa mo mafelong a thobo  e e tseneletseng mo mafelong aa rileng dia tlhokafala, go  tlhaloganya ditso tsa botshelo jwa semela se.

Magokaganyi aa kwa Ntle

• Botany databases at the Hunt Institute for Botanical Documentation
• Media related to Harpagophytum at Wikimedia Commons